Betlejem stanowi jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijan. Położone jest w zachodniej części Judei, w odległości niespełna dziesięciu kilometrów na południe od Jerozolimy. Obecnie liczy około trzydziestu tysięcy mieszkańców. W ciągu ostatnich stu lat liczba palestyńskich chrześcijan w Betlejem spadła z pięćdziesięciu procent obywateli do zaledwie dziesięciu procent. Nazwa miasta w języku hebrajskim, Bêt Lehem, oznacza dosłownie „dom chleba”. Do Betlejem od wieków podążały liczne rzesze pielgrzymów, których głównym celem była bazylika Narodzenia Chrystusa.
Pierwszą świątynię chrześcijańską w Betlejem wybudowano w pierwszej połowie IV wieku z inicjatywy cesarza św. Konstantyna Wielkiego oraz jego matki św. Heleny. 31 maja 339 roku miało miejsce jej uroczyste poświęcenie. W 529 roku bazylika uległa całkowitemu zniszczeniu przez Samarytan. Wkrótce na prośbę św. Sawy Oświęconego dokonano jej odbudowy. W tym celu cesarz św. Justynian I Wielki przysłał grupę specjalistów. Z czasem ściany bazyliki pokryto polichromią i mozaiką. Na przestrzeni kolejnych wieków dokonywano licznych remontów oraz przeróbek w strukturze świątyni.
Podczas najazdu Persów w 614 roku w Palestynie zostały zniszczone wszystkie chrześcijańskie świątynie oprócz bazyliki w Betlejem. Grabieżcy uszanowali to miejsce ze względu na fakt, że znajdowały się tam mozaiki przedstawiające Trzech Mędrców ze Wschodu, odzianych w perskie szaty. Świątynia przetrwała również najazd kalifów egipskich w 1009 roku, a także wiele walk po przybyciu krzyżowców w 1099 roku.
W XII wieku na kolumnach nawy głównej wykonano polichromie, na których przedstawieni są m.in. Bogarodzica, św. Jan Chrzciciel, św. Antoni Wielki (III-IV w.), św. Błażej z Sebasty (III-IV w.), św. św. Kosma i Damian (III-IV w.) św. Onufry Wielki (IV w.), św. Sawa Oświęcony (V-VI w.), św. Teodozy Wielki (V-VI w.), św. Olaf, król norweski (XI w.).
Do wnętrza bazyliki prowadziły niegdyś trzy wysokie wrota. Jednakże, jak podają źródła z XVI wieku, tureccy muzułmańscy wojownicy bez skrępowania wjeżdżali do środka na koniach w celu grabieży drogocennych zdobień. Z tego powodu dokonano dwóch przeróbek, czego konsekwencją są obecne drzwi, które mają jedynie około 120 centymetrów wysokości. Niskie i ciasne przejście sprawia, że każda osoba dorosła, wchodząc do świątyni, musi się pochylić. Z tego powodu główne wejście nazywane jest „drzwiami pokory”.
Pięcionawowa bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem ma 54 metry długości, a szerokości 24 metry. Pod jej ołtarzem znajduje się grota, w której narodził się Chrystus. Historyczność tego miejsca potwierdzają świadectwa zawarte w dziełach m.in. św. Justyna Filozofa (II w.), Orygenesa (II-III w.) oraz św. Hieronima ze Strydonu (III-IV w.). Srebrna gwiazda w grocie Narodzenia Pańskiego zawiera napis: „Tu z Marii Dziewicy narodził się Jezus Chrystus”. Liczba ramion symbolizuje trzy razy po czternaście pokoleń od Abrahama do Jezusa, zgodnie z rodowodem zawartym w Ewangelii św. Mateusza (Mt 1,1-17). Gwiazda, wykonana w 1717 roku, została skradziona w 1847 roku i z konieczności należało ją zastąpić kopią.
Przy południowym wejściu do groty znajduje się ikona Narodzenia Chrystusa oraz cudotwórcza Betlejemska Ikona Najświętszej Bogarodzicy, która stanowi unikalne przedstawienie ikonograficzne, ponieważ jest to jedyna ikona w tradycji prawosławnej, na której Bogarodzica się uśmiecha. Główny ikonostas cerkwi Narodzenia Chrystusa został wykonany w 1764 roku z cedru libańskiego.
Początkowo ściany świątyni były pokryte polichromią i mozaiką, których część zachowała się do naszych czasów. Przedstawiały one m.in. rodowód Jezusa z Ewangelii św. Mateusza i św. Łukasza, a także ojców soborów lokalnych i powszechnych. W 1934 roku, podczas prac archeologicznych w bazylice pod podłogą, na niewielkiej głębokości, odkryto mozaiki pochodzące z czasów pierwszej świątyni z IV wieku. Przedstawiają one motywy geometryczne, roślinne, czyli winorośl, kwiaty, owoce i zwierzęce, takie jak kogut, kuropatwa.
W 2010 roku bazylika została wpisana na listę zagrożonych obiektów światowego dziedzictwa. Ze względu na pogarszający się stan kamieni, z których ją wzniesiono, jak również przeciekającego dachu i uszkodzonych okien niezbędny był gruntowny remont. Świątynię w 2012 roku umieszczono na liście dziedzictwa narodowego UNESCO jako pierwszy obiekt palestyński. W 2013 roku rozpoczęto największą od niemal sześciuset lat renowację. Prace konserwatorskie prowadziła ekipa złożona z Palestyńczyków i grupy międzynarodowych ekspertów. Do remontu dachu specjalnie sprowadzono prawie dwustuletnie drewno. Dokonano gruntownej restauracji naściennych mozaik, przedstawiających m.in. siedem aniołów, wykonanych w XII wieku przez syryjskiego artystę. Odsłonięto także wspaniałe, unikatowe w skali światowej mozaiki, znajdujące się na podłodze, pochodzące z czasów cesarza św. Konstantyna Wielkiego.
W czerwcu 2019 roku w południowej części bazyliki archeolodzy odnaleźli dużą, kamienną chrzcielnicę z rzeźbionym ornamentem, pochodzącą z VI wieku. Znajdowała się ona wewnątrz wielkiego naczynia w kształcie ośmiokątnego cylindra, wykonanego z tego samego kamienia co kolumny w świątyni. Na ubiegłorocznym posiedzeniu komisji UNESCO ds. światowego dziedzictwa, obradującej w Baku w Azerbejdżanie, uznano, że bazylika Narodzenia Pańskiego w Betlejem po pracach konserwatorskich jest zabezpieczona. Podjęto decyzję o wykreśleniu jej z listy zabytków zagrożonych.
W odległości dwóch kilometrów na wschód od Betlejem, w miejscowości Beit Sahour, znajduje się miejsce nazywane Polem Pasterzy, gdzie po raz pierwszy na świecie głoszona była wieść o narodzeniu Zbawiciela. W miejscu, gdzie anioł wezwał pasterzy do oddania czci Chrystusowi, w IV wieku, po zakończeniu okresu prześladowań chrześcijan, z inicjatywy św. cesarzowej Heleny wzniesiono niewielką świątynię. W jej krypcie znajdowała się grota z grobami pasterzy. O jej istnieniu wspomina pątniczka z Półwyspu Iberyjskiego o imieniu Egeria, odwiedzająca Betlejem w 384 roku. Jej wspomnienia z podróży odnaleziono dopiero w 1884 roku w bibliotece w Arezzo we Włoszech. Rękopisy Egerii stanowią obecnie ważne źródło historyczne, dotyczące dziejów Ziemi Świętej w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Grota w pobliżu Betlejem, w której pasterzom ukazał się anioł, jest wspominana także w listach św. Hieronima ze Strydonu (III-IV w.).
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
