Początki obecnego cmentarza w Białowieży przypadają na drugą połowę XVIII wieku. Nieco wcześniej, bo w połowie tego samego wieku zbudowano w tym miejscu drewnianą kaplicę. Była ona połączona aleją lipową ze znajdującym się w pobliżu królewskim dworem myśliwskim.
Kaplica miała służyć przede wszystkim potrzebom odwiedzającego Białowieżę króla i jego najbliższego otoczenia, ale zbudowano ją w stylu unickim, czyli w zamyśle miała też służyć mieszkańcom Białowieży. Wydaje się jednak, że była wykorzystywana przez nich w ograniczonym zakresie. W akcie funduszu cerkwi wzniesionej w 1793 roku w Białowieży podaje się bowiem, że mieszkańcy i służba leśna narzekają, że nie mają własnej świątyni i są pozbawieni uczestnictwa w nabożeństwach.
Pierwszy opis kaplicy znajdujemy w „Inwentarzu Puszcz JKM-ci Dóbr Stołowych Ekonomij Brzesckiey” z 1780 roku. Według tego źródła kaplica została zbudowana z bali oszalowanych deskami. Jej podłoga i sufit były również obite deskami. Ołtarz wykonano z desek heblowanych. Kaplica posiadała ogrodzenie z żerdzi. Królewski geometra Michał Połchowski zaznaczył kaplicę na mapie wykreślonej w 1784 roku. Zachowały się kopie ksiąg metrykalnych tej świątyni za lata 1790-1801.
W początku XIX wieku kaplica została najprawdopodobniej rozebrana. W znanych nam aktach z wizyt unickiej parafii białowieskiej w roku 1818 i 1819 odnotowano, że parafia kaplicy nie posiada. W 1839 roku, po zniesieniu unii kościelnej na terenach Cesarstwa Rosyjskiego, większa część unitów przeszła na prawosławie, pozostali – na katolicyzm.
W 1873 roku, ze środków zebranych przez białowieskich parafian, wybudowano nową drewnianą świątynię, już prawosławną. Patronami nowej cerkiewki zostali św. św. Cyryl i Metody. W tym samym roku zakupiono do niej ikony na sumę 201 rubli. Zainstalowano również XVII-wieczną ikonę Opieki Matki Bożej oraz dzwon z 1661 roku – obecnie jest on najstarszym zabytkiem na terenie Białowieży.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Piotr Bajko
fot. z archiwum Łukasza Bajko
