Czwarta niedziela Wielkiego Postu poświęcona jest jednemu z najbardziej znanych wschodnich pisarzy ascetycznych, św. Janowi Klimakowi, który żył na przełomie VI i VII wieku. Wiadomo, że przez pół wieku wiódł samotne życie w pustelni nieopodal monasteru św. Katarzyny na Synaju. Jako doświadczony asceta został wybrany ihumenem synajskiej wspólnoty. Tę funkcję sprawował przez krótki okres, gdyż będąc w sędziwym wieku nadzór nad monasterem przekazał swemu bratu Jerzemu, po czym powrócił do życia w odosobnieniu. Św. Jan zmarł pomiędzy 650 a 680 rokiem. Cerkiew prawosławna wspomina go również 30 marca/12 kwietnia.
Św. Jan znany jest powszechnie jako Klimak z racji tytułu jego najsłynniejszego dzieła „Drabina do raju”, gdyż w języku greckim słowo klimaks (κλίμαξ) oznacza drabinę. Temat mistycznego traktatu został zaczerpnięty ze starotestamentowej wizji Jakuba, który ujrzał drabinę z nieba wraz z przechadzającymi się po niej aniołami. Słynne dzieło, składające się z trzydziestu krótkich rozdziałów, nazwanych później szczeblami, zawiera opis metody samodoskonalenia się. Nawiązują one do liczby ukrytych lat życia Chrystusa. Poszczególne szczeble symbolizują kolejne etapy ascezy, czyli duchowej drabiny. Traktat został opracowany w VII wieku, a już w IX wieku utrwaliła się tradycja ilustrowania kodeksów zawierających jego tekst miniaturami, przedstawiającymi aniołów nakładających korony na głowy mnichów, którzy dotarli na szczyt, a także mnichów pociągniętych przez demony do piekła. Poszczególne szczeble, stanowiące etapy duchowej wędrówki, wyznaczają walkę z wadami i rozwijanie cnót, wyzbywanie się trosk i potrzeb, opanowywanie myśli, dążenie do wewnętrznego pokoju i skupienia, czyli hezychii oraz do nieustannej czci Boga. Kolejne rozdziały traktatu nie są jednak systematycznym wykładem podążania na szczyt po szczeblach. Tym niemniej całość dzieła przypomina, że duchowy rozwój człowieka przechodzi wiele etapów wiodących aż do stanów mistycznych, a więc do zjednoczenia z Bogiem. Traktat, pomimo że został napisany dla ascetów, adresowany jest do wszystkich i każdy może zaczerpnąć z niego wiele duchowych wskazówek.
Jednym z najważniejszych pojęć w nauczaniu św. Jana Klimaka jest wewnętrzne wyciszenie, czyli hezychia. Dotyczy ono stanu pokoju i ciszy serca, połączonego z uważnością i czujnością. Głównym celem ascety powinno być dążenie do jego osiągnięcia, aby móc nieustannie odczuwać obecność Boga. Możliwe jest to poprzez nieustanną pamięć o Chrystusie, który przemienia każdego, kto się prawdziwie i szczerze modli. Nie chodzi więc o pokój psychiczny, ale o taki, którego zwieńczeniem jest miłość, gdy dusza „spoczywa” w Bogu.
Św. Jan Klimak, odnosząc się do pokoju ciała i duszy, pisał: „Początkiem wewnętrznego pokoju jest oddalenie wszelkiego zamętu, który wprowadza zamieszanie w głębi duszy. Koniec jego zaś to wyzbycie się lęku w obliczu wszelkich zamętów i pozostawanie wśród nich niewzruszonym. Jeśli ktoś wychodzi do świata i nie pozbawia się wewnętrznej ciszy, ten jest łagodny i staje się mieszkaniem miłości. Nie będzie skory do mówienia, nie zapłonie też gniewem. Wyciszonym jest ten, kto stwierdza: Ja śpię, lecz serce moje czuwa (PnP 5,2). Tych, którzy w sposób właściwy praktykują wyciszenie, cechuje spokojny umysł, oczyszczona wyobraźnia, pragnienie Boga, nienasycony głód modlitwy, nieustanne czuwanie, brak przywiązań, otwartość na rzeczy Boże, posiadanie daru rozeznania i wiele innych rzeczy tego rodzaju, zazwyczaj obcych ogółowi ludzi. Wyciszenie to nic innego, jak nieustanne oddawanie czci Bogu i trwanie w obecności przed Nim. Jedno słowo człowieka wyciszonego, czyli hezychasty, objawia całe jego wewnętrzne działanie i stan ducha tym, którzy umieją rozpoznawać. Mocą człowieka wyciszonego jest siła modlitwy”.
„Drabina do raju” zawiera wiele stwierdzeń dotyczących znaczenia wiary. „Wiara sprawia, że modlitwa staje się wzniosła. Wiara to niezachwiana stałość duszy, której nie mogą naruszyć żadne przeciwności losu. Wierzącym nie jest ten, kto uważa, że Bóg może uczynić wszystko, ale kto ufa, że wszystko otrzyma. Wiara sprawia to, czego się nie spodziewamy. Wiara rodzi się z trudu i prostoty serca. Trud buduje wiarę, prostota zaś czyni ją stałą. Wiara jest matką tego, kto praktykuje wyciszenie”.
Stopień dwudziesty ósmy słynnego dzieła, traktujący o modlitwie związanej z wyciszeniem, zatytułowany jest: „O trwaniu umysłem i ciałem na świętej modlitwie, będącej źródłem cnót”. Św. Jan Klimak zawarł w nim szczegółowy jej opis, a mianowicie: „Modlitwa jest rozmową i zjednoczeniem człowieka z Bogiem. Swym działaniem podtrzymuje ona świat, wiedzie do pojednania ze Stwórcą. W akcie modlitwy najpierw wyraźmy gorącą wdzięczność, później wyznajmy grzechy i okażmy skruchę duszy, następnie zaś zwróćmy się do Króla wszechświata z naszymi prośbami. Kto zawsze podpiera się modlitwą, ten nie upadnie. A jeśli się potknie, to nie upadnie. Modlitwa stanowi pełne szacunku „wymuszanie” na Bogu. Piękna modlitwy nie można poznać przez nauczenie się jej od kogoś innego. Ma ona w sobie własnego mistrza – Boga, który ludzi naucza mądrości. On udziela daru modlitwy temu, kto się modli i błogosławi lata życia tych, którzy są sprawiedliwi”.
W odniesieniu do modlitwy słynny asceta z Synaju pisał także, że jest ona „dziełem aniołów, przyszłą radością, niekończącą się pracą, źródłem cnót i darów, niewidzialnym sukcesem, pokarmem duszy, oświeceniem rozumu. Dla prawdziwie modlącego się, modlitwa jest sądem, kryterium i sędziowskim tronem Boga przed przyszłym sądem. Długo modląc się i nie widząc owocu, nie mów: niczego nie zdobyłem. Samo bowiem trwanie w modlitwie już jest zdobyczą, a jakież może być większe dobro od przylgnięcia do Boga i nieustannego przebywania w łączności z Nim? Kto zdobył Boga, ten nie powie już swojego słowa podczas modlitwy, bowiem Święty Duch modli się wówczas za niego i w nim niewysłowionymi westchnieniami”.
Powyższe fragmenty są cennymi wskazówkami na drodze do rozwoju życia duchowego dla każdego chrześcijanina. Szczególnie w okresie Wielkiego Postu ukierunkowują one w trudach ascetycznych. Cerkiew nie bez przyczyny w czasie nabożeństw wielkopostnych wychwala św. Jana Klimaka.
Słynne dzieło „Drabina do raju” na przestrzeni wieków darzone było wielkim uznaniem jako niekwestionowany autorytet dotyczący życia duchowego. Świadczy o tym duża liczba zachowanych rękopisów. Istnieje ponad siedemdziesiąt greckich manuskryptów, których znaczna część pochodzi z XI-XIV wieku. W bibliotece monasteru św. Katarzyny na Synaju znajduje się piętnaście rękopisów „Drabiny do raju”. W wielu monasterach na Świętej Górze Atos przechowywane jest po kilka manuskryptów. W bibliotekach szesnastu państw zachowało się prawie trzysta słowiańskich rękopisów z okresu XII-XVII wieku. Po raz pierwszy ascetyczne dzieło ukazało się drukiem w 1633 roku w Paryżu. „Drabina do raju” została przetłumaczona na wiele języków, m.in. na syryjski (VII w.), arabski (X), starosłowiański (X), gruziński (X-XI), łaciński (XI), portugalski (XIV), włoski (1474 r.), hiszpański (1504), nowogrecki (1590), francuski (1603), rumuński (1618), niemiecki (1834), rosyjski (1851), angielski (1858), polski (2011).
Św. Jan Klimak w tekstach liturgicznych Cerkwi prawosławnej wychwalany jest jako „mądry w Bogu, upiększenie świata, prawodawca nauczania, światło i wzór wstrzemięźliwości, dom Boży, dziedzic wyższego spokoju”.
Cząstki jego relikwii znajdują się w greckich monasterach w Konitsa przy granicy z Albanią (przez pewien czas mieszkał tam św. Paisjusz Hagioryta), na wyspie Tinos w archipelagu Cyklady oraz na wyspie Samos na Morzu Egejskim u wybrzeży Azji Mniejszej. Głowa świętego przechowywana jest w monasterze Przemienienia Pańskiego w Meteorach.
Andrzej Charyło
fot. www.pravoslavie.ru, www.mountsinaimonastery.org
