Białowieża – znana w całym świecie miejscowość turystyczna – szczyci się między innymi wyświęconą w 1895 roku murowaną cerkwią św. Mikołaja Cudotwórcy oraz pochodzącą z 1873 roku cmentarną, drewnianą cerkwią św. św. Cyryla i Metodego. Nie są to jedyne obiekty sakralne w tej miejscowości związane z prawosławiem – turysta spotka na szlaku również kapliczki i krzyże przydrożne, także prawosławny cmentarz, na którym dokonuje się pochówków osób zmarłych różnych wyznań, jak też osób niewierzących, bez podziału na kwatery.
Prawosławie do Białowieży nie zostało sprowadzone przez cara, jak to można wyczytać w niektórych publikacjach czy usłyszeć z ust wielu wyznawców wiodącej w naszym kraju religii. Pojawiło się ono wraz z pierwszymi jej mieszkańcami – Rusinami, przybywającymi na teren Puszczy Białowieskiej głównie z kierunku brzesko-wołyńskiego. Należąc uprzednio do Kościoła prawosławnego, po roku 1596 zostali zmuszeni do przejścia na łono Kościoła unickiego.
Kiedy została wybudowana pierwsza cerkiew w Białowieży? Tego nie wiemy. Z miejscowych ustnych przekazów wynika, że istniała jakoby już w XVII wieku. Wznosiła się przy Drodze Browskiej, na gruntach odstąpionych przez gospodarza Minko. Tę niedużą, krytą słomą, świątynię mieszkańcy mieli spalić, razem z całą wsią, podczas szalejącego w 1710 roku „morowego powietrza”. Jedyną zachowaną po niej pamiątką ma być dzwon z 1661 roku, znajdujący się obecnie w cerkwi na cmentarzu. Niestety, w znanych nam źródłach pisemnych, odnoszących się do tego terenu, brak jest zapisu, który potwierdzałaby istnienie wspomnianej świątyni.
Wiadomo natomiast z całą pewnością, że pierwsi białowieżanie byli przypisani do cerkwi parafialnej w Szereszewie (obecnie na Białorusi). Po wybudowaniu w 1680 roku cerkwi w Suchopolu (także w granicach dzisiejszej Białorusi) i utworzeniu parafii suchopolskiej, zostali do niej przeniesieni. Wiemy też, że w 1704 roku królewski dwór myśliwski w Białowieży otrzymał od króla Augusta II prawo kollacji i prezentacji księży suchopolskich.
Przynależność Białowieży do parafii suchopolskiej potwierdzają wizytacje z lat 1748, 1757 i 1769. W 1757 roku parafia liczyła 733 wiernych, w tym z Białowieży – 83 osoby. W 1769 roku do parafii należało ogółem 251 rodzin, w tej liczbie 23 rodziny z Białowieży (u spowiedzi było 56 osób). Około 1782 roku cerkiew w Suchopolu spaliła się. Ponieważ wybudowana na jej miejscu kaplica nie mogła pomieścić wszystkich parafian, przystąpiono do budowy nowej świątyni. Prace przy jej wznoszeniu trwały siedem lat.
W połowie XVIII wieku na wzgórzu w Białowieży, na którym obecnie znajduje się cmentarz, zbudowano drewnianą kaplicę, która miała służyć przede wszystkim potrzebom odwiedzającego Białowieżę króla i jego najbliższego otoczenia. Wzniesiono ją w stylu wschodnim, czyli mieli korzystać z niej także zwykli mieszkańcy Białowieży. Wydaje się jednak, że była ona przez nich wykorzystywana w ograniczonym zakresie. W dokumencie z 1793 roku przeczytamy, że mieszkańcy i służba leśna narzekają na brak własnej świątyni i możliwości uczestnictwa w nabożeństwach. Być może kaplica, ruszona zębem czasu, nie nadawała się już do użytku? Została rozebrana nie później niż w początkach XIX wieku. W znanych nam aktach z wizyt unickiej parafii białowieskiej w latach 1818 i 1819 podaje się, że parafia kaplicy nie posiada.
W 1799 roku Białowieża z 30 rodzinami należała jeszcze do parafii suchopolskiej, chociaż od paru lat posiadała już własną cerkiew. Być może białowieżanie byli przypisani do tej parafii jeszcze w 1800 roku, ale już wizyta w 1801 roku ich nie wymienia.
Cerkiew została zbudowana w 1793 roku, przy Drodze Browskiej, tj. na wschodnim krańcu Polany Białowieskiej, na której w różnym czasie powstały wsie Zastawa, Stoczek, Podolany i Krzyże, określane – razem z dworem królewskim – wspólną nazwą Białowieża. Miejsce, na którym stała cerkiew, dzisiaj upamiętnia duży prawosławny krzyż drewniany, wymieniany co kilkanaście lub kilkadziesiąt lat. Akt funduszu świątyni wydał w dniu 2 maja 1797 roku główny naczelnik ekonomii skarbowych major Jan Szczepanowski. Czytamy w nim m.in.: Włościanie z Wsiow Zastawia, Stoczka, Podolan z Strzelcami y Budnikami w Uroczysku Teremiska, Pohorelec mieszkaiącemi… powielokrotnie dopraszalisię Słuszną Swoią przekładaiąc dolegliwość, iż oni oddaleni będąc Sytuacyą od Cerkwi Parochialney, a oraz niemając Oney Właściwie na Funduszu Skarbowym erygowaney, ale do Ustronney i Zbytnie odległey należąc – zpowodu tego częstokroć w Uczęstnictwie Słuchania Nabożeństwa niebywali. Potrzebnych Sakramentów Świętych odbieranie, przez odległość Kapłanów, trudność mieli… a tym samym Wielorako niesposobność praktykowali. Gorliwą Ci Włościanie Zdjęci chwały Boskiey chęcią Własnym Nakładem i Staraniem Zbudowali Cerkiew pod Wsią Stoczkiem Należącą do Parafij przy czym z ołtarzem we śrzodku… obowiązującsię, iż Co do ozdoby Cerkwi, ile możności wystarczać będzie Starania y nakładu Czynić nieprzestaną. Prosili tylko, aby do administrowania Sakramentów mieć mogli Ustawnego przy teyze Cerkwi Kapłana, oraz na Żywność onego aby był Grunt ze Skarbu Wyznaczony. Nową cerkiew zbudowano z drewna i obito tarcicą. Z tarcicy została wykonana także podłoga i sufit. Gontowy dach wieńczyła kopuła. Świątynia miała czworo drzwi oraz dziewięć okien większych i jedno mniejsze (okrągłe). Ogrodzona była płotem żerdziowym. Na plac cerkiewny wchodzono pod krytą gontami dzwonnicą, którą ustawiono na czterech powiązanych ze sobą słupach.
Świątynia została wyposażona w Ołtarz wielki in Prezbiterio z menso stolarskiey roboty, na ktorey Cyboryum zamczyste dla zachowania Ns. Tajemnicy i w nim Obraz S-go Mikołaja po prawey ręce do przepierzenia przystawiony ołtarzyk z mensą, w których Obraz b Jezusa Nazaranskiego, po lewey ręce Ns. Maryi Panny Cześtochowskiey, wszystkie te Ołtarze na Tablaturach prostemi farbami malowane. Ołtarzyk Procesyonalny Snycerskiey roboty z obrazem obustronnym. Obrazów sciannych na płutnie malowanych 2. Ambona 1. Ławek 3”.
Białowieskiemu proboszczowi przydzielono trzy włoki gruntów ornych i dziesięć morgów łąk, diakowi zaś odpowiednio pół włoki i dwie morgi. Grunta funduszowe wydzielono we wschodniej części Polany Białowieskiej. Od zachodu graniczyły one z gruntami strzelców Jakuba i Dawida Szpakowiczów, od wschodu z gruntami przydzielonymi chłopom ze Stoczka do ponownego osiedlenia się na miejscu spalonej w 1710 roku wsi (dzisiaj znajdują się tutaj osiedla Centura i Wojciechówka). Na południu grunta dochodziły do rzeki Narewki, na północy zaś graniczyły z leśnym uroczyskiem Głubokij Olos.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Piotr Bajko
fot. archiwum autora
