Niespełna półtora miesiąca po przekształceniu słynnej konstantynopolitańskiej Hagii Sophii w meczet, prezydent Turcji Recep Tayyip Erdoğan podpisał kolejny dekret, na mocy którego cerkiew Świętego Zbawiciela na Chorze w Stambule stała się świątynią muzułmańską. W dokumencie z 21 sierpnia poinformowano, że wkrótce rozpoczną się w niej regularne nabożeństwa, a zarządzanie meczetem zostanie przeniesione do Diyanetu, czyli dyrektoriatu do spraw religii, działającego przy urzędzie premiera Turcji. Jest to najwyższy organ religijny w państwie, utworzony w 1924 roku, finansowany z budżetu państwa na poziomie prawie dwóch miliardów dolarów rocznie. Decyzja o zmianie statusu kolejnej chrześcijańskiej świątyni w stolicy Turcji z muzeum w meczet wywołała smutek i oburzenie wśród prawosławnych na całym świecie.
Cerkiew Świętego Zbawiciela na Chorze (gr. Ἐκκλησία του Ἅγιου Σωτῆρος ἐν τῃ Χώρᾳ) to jedna z najbardziej znanych bizantyńskich świątyń w Stambule. Usytuowana jest w dystrykcie Edirnekapı w odległości pięciu kilometrów na północny zachód od Hagii Sophii i kilometra od Złotego Rogu, czyli wąskiej zatoki cieśniny Bosfor. Obecnie istniejącą cerkiew wzniesiono w XI wieku na terenie, które według świadectwa z X wieku św. Symeona Metafrasta było miejscem pochówku wczesnochrześcijańskich męczenników w IV wieku.
W 536 roku, za panowania cesarza św. Justyniana I Wielkiego (527- 565), na ruinach wcześniej istniejącej kaplicy wzniesiono świątynię, która uległa zniszczeniu 6 października 557 roku w wyniku trzęsienia ziemi. Wkrótce z inicjatywy cesarza została odbudowana, stając się częścią kompleksu greckiego monasteru. W związku z tym, że znajdowała się poza murami miejskimi epoki Konstantyna, nazywano ją świątynią „na wsi”. Stąd właśnie pochodzi jej potoczna grecka nazwa „na Chorze”, a także jej turecki wariant Kariye.
Istnieje także inna interpretacja nazwy „Chora”, która utożsamiana jest w sensie duchowym z przestrzenią, pomieszczeniem, krainą. W przedsionku cerkwi na mozaice Chrystusa widnieje grecki napis ἡ Χώρα των ζώντων (Ps 116,9), oznaczający krainę, przestrzeń żyjących. Natomiast na mozaice Bogarodzicy są słowa ἡ Χώρα του Ἀχώρητου (z 8 ikosu akatystu Zwiastowania), tłumaczone jako pomieszczenie nieobjętego. Zatem „Chora” bywa rozumiana jako określenie Jezusa Chrystusa lub Matki Bożej, oznaczające „Boską przestrzeń”.
Monaster Świętego Zbawiciela z upływem czasu stał się miejscem pochówku cerkiewnych hierarchów, m.in. patriarchy Konstantynopola św. Germana I (†730) i metropolity Nicei św. Teofana (†845). W okresie ikonoklazmu (711-843) niszczejącą konstrukcję świątyni poddawano wielokrotnie pracom renowacyjnym. W latach 1077-1081 z inicjatywy Marii Dukainy, teściowej cesarza Aleksego I Komnena (1081-1118), wzniesiono nową świątynię na miejscu zniszczonego monasteru.
W czasie panowania bizantyńskiej dynastii Komnenów (1081-1185) główną rezydencję cesarzy przeniesiono z Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu, sąsiadującego z Hagią Sophią, do Pałacu Blacherny w pobliżu monasteru na Chorze. Przyczyniło się to do wzrostu znaczenia cerkwi Świętego Zbawiciela, gdzie odbywały się uroczyste nabożeństwa. W 1120 roku sebastokrator Izaak Komnen, trzeci syn cesarza Aleksego I Komnena, zlecił gruntowną renowację i znaczną rozbudowę monasteru. Poprzedni architektoniczny plan z trzema absydami został zamieniony na pojedynczą dużą absydę ze stosunkowo małą kopułą, wspartą na czterech filarach. Utworzono w ten sposób znacznie większą przestrzeń wewnętrzną.
W 1296 roku w wyniku dużego trzęsienia ziemi monaster na Chorze uległ znacznemu zniszczeniu. Zachowały się świadectwa patriarchy konstantynopolitańskiego Atanazego I, który wspominał o jego bardzo złym stanie. W okresie panowania cesarza Andronika II Paleologa (1282-1328) cesarstwo znajdowało się w trudnej sytuacji ekonomicznej. Tym niemniej arystokracja wspierała rozwój kultury i nauki.
Wielki logoteta (minister) i doradca cesarza Teodor Metochita (1270- 1332) z własnych środków dokonał odnowienia i rozbudowy monasteru na Chorze. Dzięki jego staraniom ściany cerkwi w latach 1316-1321 pokryto wspaniałymi mozaikami i freskami, uznawanymi za najwspanialszy przykład sztuki z okresu tzw. renesansu Paleologów, które do dziś wywołują podziw i zachwyt u odwiedzających świątynię. Arystokrata założył w monasterze bibliotekę, która wówczas była jedną z najważniejszych w Konstantynopolu. Mecenas sztuki i jeden z najbardziej wpływowych ludzi w cesarstwie był nauczycielem m.in. św. Grzegorza Palamasa (1296- 1359) i polihistora (encyklopedysty) Nicefora Gregorasa (1295-1360). Teodor Metochita ostatnie dwa lata swego życia spędził w monasterze na Chorze, gdzie przyjął postrzyżyny mnisze z imieniem Teoleptos. Tam też został pochowany w przygotowanym przez siebie grobie.
Po zdobyciu Konstantynopola 29 maja 1453 roku przez Turków osmańskich pod dowództwem sułtana Mehmeda II Zdobywcy (1432- 1481) monaster na Chorze nie uległ zniszczeniu. W 1511 roku Atık Ali Paşa, wielki wezyr sułtana Bajazyda II (1447-1512), nakazał przekształcenie cerkwi w meczet. Według relacji Niemca Stephana Gerlacha z 1568 roku w czasie jego wizyty w świątyni bizantyńskie mozaiki i freski były widoczne. Z czasem, prawdopodobnie w XVII lub XVIII wieku, częściowo je zamalowano i pokryto wapnem. Na podstawie świadectw różnych podróżników wiadomo, że fragmenty mozaik zasłonięto drewnianymi okiennicami, które można było otwierać i zamykać, zatem zdobienia ścian nigdy nie były całkowicie ukryte.
Świątynia pełniła funkcję meczetu przez 434 lata, aż do 29 sierpnia 1945 roku, kiedy władze świeckiej republiki tureckiej postanowiły nadać jej status muzeum pozbawionego funkcji sakralnych. W 1948 roku rozpoczęto prace restauracyjne wewnątrz świątyni. Amerykańscy bizantynolodzy Thomas Whittemore i Paul Underwood z ośrodka naukowego Byzantine Institute of America, znajdującego się w Dumbarton Oaks Research Library and Collection w Waszyngtonie, sfinansowali i przeprowadzili renowację fresków i mozaik, które trwały dziesięć lat. Obecnie tworzą one jedną z najlepiej zachowanych na świecie unikalnych bizantyńskich kolekcji.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. autor
