Patras jest największym miastem na Peloponezie i trzecim pod względem wielkości w Grecji. Jego historia sięga VI stulecia p.n.e. Na początku IX wieku cesarz bizantyński Nicefor I (802-811) nadał miastu tytuł metropolii. W Patras znajduje się największa prawosławna świątynia w Grecji, czyli sobór św. apostoła Andrzeja Pierwszego Powołanego, gdzie przechowywane są jego relikwie oraz krzyż, na którym poniósł śmierć męczeńską. Imponująca świątynia w stylu neobizantyńskim jest perełką architektoniczną miasta. Św. ap. Andrzej (grec. Protokletos, cs. Pierwozwannyj) wspominany jest przez Cerkiew prawosławną 30 czerwca/13 lipca (sobór dwunastu apostołów) i 30 listopada/13 grudnia.
Budowę monumentalnej świątyni w Patras rozpoczęto w 1908 roku. W uroczystości wmurowania kamienia węgielnego uczestniczył król Grecji Jerzy I (1863-1913). Autorami projektu byli słynni greccy architekci Anastasios Metaksas i Georgios Nomikos. Ze względu na niestabilną sytuację ekonomiczną i działania wojenne na początku XX wieku, kilkakrotnie wstrzymywano wznoszenie świątyni. W 1974 roku ukończono budowę soboru o powierzchni dwóch i pół tysiąca metrów kwadratowych, który może pomieścić siedem tysięcy ludzi. Wokół głównej kopuły jest dwanaście mniejszych, które symbolizują Chrystusa i dwunastu apostołów. Na szczycie znajduje się pięciometrowy pozłacany krzyż. Długość cerkwi, wzniesionej z białego marmuru, wynosi 60 metrów, szerokość 52 metry, natomiast wysokość 46 metrów. Sobór znajduje się nieopodal starszej, mniejszej cerkwi św. ap. Andrzeja, wybudowanej w latach 1836-1843, przy której znajduje się źródło, gdzie według cerkiewnej tradycji został ukrzyżowany apostoł.
Apostoł Andrzej pochodził z Betsaidy nad Jeziorem Galilejskim. Mieszkał ze swoim bratem, apostołem Piotrem, w Kafarnaum. Początkowo był uczniem św. Jana Chrzciciela, pod wpływem którego podążył za Jezusem Chrystusem. Opisuje to w swojej Ewangelii św. Jan Teolog: Nazajutrz Jan znowu stał w tym miejscu wraz z dwoma swoimi uczniami i gdy zobaczył przechodzącego Jezusa, rzekł: „Oto Baranek Boży”. Dwaj uczniowie usłyszeli, jak mówił, i poszli za Jezusem. Jezus zaś odwróciwszy się i ujrzawszy, że oni idą za Nim, rzekł do nich: „Czego szukacie?”. Oni powiedzieli do Niego: „Rabbi! – to znaczy: Nauczycielu – gdzie mieszkasz?”. Odpowiedział im: „Chodźcie, a zobaczycie”. Poszli więc i zobaczyli, gdzie mieszka, i tego dnia pozostali u Niego. (…) Jednym z dwóch, którzy to usłyszeli od Jana i poszli za Nim, był Andrzej, brat Szymona Piotra. Ten spotkał najpierw swego brata i rzekł do niego: „Znaleźliśmy Mesjasza” – to znaczy: Chrystusa. I przyprowadził go do Jezusa (J 1, 35-42).
Zatem św. ap. Andrzej to pierwszy człowiek, który uwierzył w Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela. Pierwszy powołany apostoł był więc pośrednikiem między Chrystusem a tymi, którzy w Niego jeszcze nie uwierzyli. Jest to widoczne w opisie nakarmienia pięciu tysięcy osób (J 6,5-14), a także we fragmencie dotyczącym przybycia do Jerozolimy „niektórych Greków”, chcących zobaczyć Chrystusa (J 12,20-23). Na Górze Oliwnej uczestniczył w rozmowie ze Zbawicielem o nadchodzących prześladowaniach i końcu świata (Mr 13,3-8). Wraz z dwunastoma apostołami był obecny podczas Mistycznej Wieczerzy (Mt 26,17-30), widział Chrystusa po Zmartwychwstaniu (Mt 28,16-20), a także był świadkiem Jego Wniebowstąpienia (Dz 1,9-14).
Po Zesłaniu Świętego Ducha na apostołów (Dz 2,1-4) św. ap. Andrzej głosił Ewangelię w wielu odległych miejscach. Z oddaniem i poświęceniem dokonywał cudów, uzdrawiał chorych, wskrzeszał umarłych. Wczesnochrześcijański pisarz Orygenes, żyjący na przełomie II i III wieku, wyrażał opinię, że działał w Scytii, czyli w regionie między Dunajem a Donem. Według świadectw, pochodzących z przełomu IV i V wieku, św. Hieronima ze Strydonu i Teodoreta z Cyru, pracował misyjnie także w Tracji, Bitynii, Poncie i Kapadocji. Zgodnie z innymi przekazami dotarł na Cypr, do wybrzeży Morza Czarnego, do Rumunii i Iberii. Według tradycji Cerkwi konstantynopolitańskiej ustanowił Stachysa (Rz 16,9) pierwszym biskupem kolonii greckiej Bizancjum, która stała się później stolicą cesarstwa wschodniorzymskiego. Po koniec życia apostoł przybył do Achai, czyli do krainy w północnej części Peloponezu, gdzie prowadził aktywną działalność, dzięki której wiele osób przyjęło chrześcijaństwo. Wśród nich była Maksymilla, żona rzymskiego zarządcy miasta Patras Egeata i jego brat Stratokles, który później został wyznaczony przez św. ap. Andrzeja na pierwszego biskupa Patras. Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa i liczne nawrócenia wzbudziły gniew i zemstę Egeata, który skazał głosiciela Ewangelii na śmierć przez ukrzyżowanie głową w dół. Apostoł został przywiązany za ręce i nogi do krzyża, mającego kształt litery X, która jest pierwszą literą imienia Chrystus w języku greckim Χριστός.
Relikwie św. ap. Andrzeja przez trzy stulecia znajdowały się w miejscu jego męczeństwa w Patras. W 357 roku za panowania cesarza Konstancjusza II (337-361), syna cesarza św. Konstantyna I Wielkiego (306-337), relikwie zostały uroczyście przeniesione przez dowódcę wojskowego św. wielkomęczennika Artemiusza z Patras do Konstantynopola i umieszczone w cerkwi św. św. apostołów obok relikwii św. ap. Łukasza i św. ap. Tymoteusza. Głowa apostoła została zwrócona do Patras przez cesarza bizantyńskiego Bazylego I Macedończyka (867-886). Po zajęciu Konstantynopola przez krzyżowców w 1208 roku kardynał Piotr Kapuański przewiózł relikwie do miejscowości Amalfi, w pobliżu Neapolu we Włoszech, gdzie przebywają do dziś.
Głowa św. ap. Andrzeja i krzyż, na którym poniósł śmierć, pozostawały w Patras. Na podstawie świadectwa bizantyńskiego poety Teodora Prodromosa, żyjącego w XII wieku, były one darzone przez ludzi wielką czcią, nie mniejszą jak relikwie znajdujące się w Konstantynopolu. W 1462 roku władca Morei, greckiego państwa, istniejącego w latach 1308-1460 na Peloponezie, despota Tomasz Paleolog (1449-1460), młodszy brat ostatniego cesarza bizantyńskiego Konstantyna XI Paleologa (1449-1453), uciekając przed napaścią turecką zabrał ze sobą głowę apostoła na wyspę Korfu. Następnie udał się do Włoch, gdzie przekazał ją papieżowi Piusowi II, który polecił umieścić ją w bazylice św. ap. Piotra. Część kości z głowy dostarczono do Amalfi. Krzyż, na którym poniósł męczeńską śmierć św. ap. Andrzej, podczas wypraw krzyżowych został zabrany z Grecji przez władcę Księstwa Burgundii, leżącego w centralnej Francji. Umieszczono go w klasztorze św. Wiktora w Marsylii.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
