Pięć lat temu sobór biskupów Serbskiej Cerkwi Prawosławnej podjął decyzję o kanonizacji św. Mardariusza (Uskokovicia), pierwszego serbskiego misjonarza i biskupa w Ameryce Północnej. W tym roku mija 85 lat od śmierci wybitnego hierarchy, który prowadził aktywną działalność arcypasterską w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, przede wszystkim wśród ludności pochodzenia serbskiego. Dzięki jego niestrudzonemu zaangażowaniu w rozprzestrzenianiu wiary prawosławnej powstało wiele nowych parafii. Z jego inicjatywy założono monaster św. Sawy w Libertyville w stanie Illinois, który stał się istotnym ośrodkiem życia duchowego i kulturalnego Serbów w Ameryce Północnej. W kalendarzu liturgicznym święty jest wspominany 29 listopada/12 grudnia.
Jan Uskoković urodził się 2 listopada 1889 roku w miejscowości Kornet w pobliżu obecnej stolicy Czarnogóry, Podgoricy. Jego rodzice, Petar i Jela, byli sprawiedliwymi, wierzącymi ludźmi.
W 1906 roku, po ukończeniu szkół w Cetyni i Belgradzie, przyjął postrzyżyny mnisze i święcenia diakońskie w monasterze Studenica w środkowej Serbii. Otrzymał imię ku czci męczennika, który za panowania cesarza Dioklecjana na początku IV wieku poniósł śmierć w mieście Sebasta w ówczesnej Armenii. Przed kresem swojego życia wczesnochrześcijański wyznawca wypowiedział słowa, które w praktyce liturgicznej stały się końcową modlitwą nabożeństwa trzeciej godziny, czytanego zazwyczaj przed Liturgią św. Jana Chryzostoma.
Św. Mardariusz (Uskoković) z błogosławieństwa metropolity Dymitra w styczniu 1907 roku został oddelegowany na służbę do podworija Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w Moskwie. Po ośmiu miesiącach rozpoczął naukę w Wołyńskim Seminarium Duchownym w Żytomierzu, po czym przeniósł się do seminarium w Kiszyniowie, dzisiejszej stolicy Mołdawii, gdzie w 1909 roku otrzymał święcenia kapłańskie. Po ukończeniu tam edukacji w 1912 roku kontynuował studia w Akademii Teologicznej w Petersburgu, gdzie po obronie pracy w 1916 roku otrzymał stopień kandydata teologii.
Podczas nauki często sprawował nabożeństwa w soborze w Carskim Siole, gdzie modliła się cała rodzina carska, z którą o. Mardariusz utrzymywał ścisłe kontakty. Przyszły święty odbył wiele podróży, w czasie których odwiedził m.in. Konstantynopol, Świętą Górę Atos, Saloniki, Ateny, Jerozolimę.
Po ukończeniu studiów św. Mardariusz został wykładowcą homiletyki w Aleksandrowskim Seminarium Duchownym w Ardonie w diecezji władykaukaskiej. 3 lipca 1917 roku Synod Ruskiej Cerkwi Prawosławnej wyznaczył go na kierownika serbskiej misji w Ameryce Północnej, działającej w jurysdykcji diecezji aleuckiej i północnoamerykańskiej. Z błogosławieństwa św. Mikołaja (Velimirovicia, 1881-1956) duchowny udał się do Stanów Zjednoczonych. W Filadelfii w stanie Pensylwania otrzymał godność archimandryty.
28 lutego 1919 roku II Wszechamerykański Sobór Ruskiej Cerkwi Prawosławnej wybrał archimandrytę Mardariusza na biskupa, którego głównym zadaniem miała być opieka duszpasterska nad serbskimi parafiami w Ameryce Północnej. W 1920 roku powrócił on do swej ojczyzny, gdzie patriarcha serbski Dymitr (Pavlović) (1846-1930) wyznaczył go na przełożonego monasteru Rakovica i dyrektora miejscowej szkoły cerkiewnej.
Zgodnie z decyzją patriarchatu serbskiego archimandryta Mardariusz udał się ponownie do Ameryki w 1923 roku, gdzie pełnił funkcję administratora nowo powstałej serbskiej diecezji amerykańsko-kanadyjskiej. Dzięki jego staraniom zakupiono około pięciu hektarów ziemi w położonej sześćdziesiąt kilometrów na północ od Chicago miejscowości Libertyville w celu utworzenia duchowego centrum.
7 grudnia 1925 roku Sobór Biskupów Serbskiej Cerkwi Prawosławnej, który obradował w Sremskich Karlovcach, wybrał go jednogłośnie na zwierzchnika diecezji amerykańsko-kanadyjskiej. 25 kwietnia 1926 roku w soborze katedralnym św. archanioła Michała w Belgradzie patriarcha serbski Dymitr (Pavlović) wraz z innymi hierarchami wyświęcił go na biskupa Ameryki i Kanady.
8 maja 1927 roku władyka Mardariusz po raz kolejny przybył do Stanów Zjednoczonych. Na zakupionej ziemi, znajdującej się w Libertyville nieopodal Chicago w stanie Illinois, hierarcha założył pierwszy w historii serbski monaster w USA, którego patronem został św. Sawa Serbski. Przełom lat 20. i 30. XX wieku był trudnym okresem wielkiego kryzysu gospodarczego. Znaczące wsparcie finansowe przy powstaniu monasteru okazał serbski fizyk, profesor Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, Mihajło Pupin (1858-1935). Był on wynalazcą systemu poprawy charakterystyki częstotliwościowej linii transmisyjnej stosowanej w telefonii. W ciągu kilkudziesięciu lat nowatorska metoda została wykorzystana na całym świecie w linii telefonicznej o łącznej długości ponad trzech milionów kilometrów. Prof. Mihajło Pupin był jednym z założycieli Narodowego Komitetu Doradczego do Spraw Aeronautyki, którego struktury stały się częścią nowo utworzonej agencji NASA, czyli Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej Stanów Zjednoczonych. Szczodry ofiarodawca, który wsparł budowę monasteru św. Sawy, był również konsulem honorowym Królestwa Serbii w Nowym Jorku, a także laureatem Nagrody Pulitzera w dziedzinie autobiografii.
Monaster św. Sawy w Libertyville jest jednym z najważniejszych miejsc serbskiego prawosławia w Stanach Zjednoczonych ze względu na swoje bardzo istotne duchowe, historyczne i kulturowe znaczenie. W monasterze w dniach 1-5 września 1927 roku odbył się pierwszy wielki serbski cerkiewno-narodowy sobór pod przewodnictwem biskupa Mardariusza. Podczas obrad podjęto decyzje dotyczące całej serbskiej diaspory w Ameryce. Ustalono i zatwierdzono statut serbskiej diecezji amerykańsko-kanadyjskiej.
Władyka Mardariusz był niezwykle skromnym i serdecznym człowiekiem, który pomimo słabego zdrowia posiadał ogromną siłę ducha. Swoją życiową postawą, pełną determinacji i odwagi, świadczył o prawdzie. Był ascetą, misjonarzem i dobrym organizatorem, zdolnym do wielkich poświęceń. Często odmawiał sobie jedzenia, aby zaoszczędzone w ten sposób pieniądze przeznaczyć na budowę i wyposażenie nowych świątyń. W związku z jego skrajną ofiarnością i osobistymi wyrzeczeniami wśród wiernych powstało powiedzenie, że biskup Mardariusz „buduje cerkiew i umiera z głodu” (serb. Цркву гради умире од глади). Hierarcha żył w dobrowolnym ubóstwie, z wielkim oddaniem szczerze służył Bogu i ludziom. Wszelkie jego działania przepełnione były głęboką modlitwą, uczciwością i szacunkiem wobec powierzonych mu wiernych. Pełnił posługę biskupią ponad dziewięć lat, niestrudzenie głosząc Słowo Boże. Żył duchem Ewangelii, w każdej chwili niosąc pomoc duchową każdemu potrzebującemu człowiekowi. Liczne arcypasterskie podróże, zawiść i bezpodstawne oszczerstwa ze strony niektórych kapłanów i innych ludzi spowodowały znaczące pogorszenie się stanu zdrowia władyki.
Hierarcha w swoim paschalnym liście z 1934 roku pisał: „Przez siedemnaście lat mojej służby Bogu i narodowi w Ameryce cierpliwie niosłem swój krzyż, który czasem był lżejszy, a czasem cięższy. Jednak dziś ten krzyż jest cięższy niż kiedykolwiek. Kiedyś, pełen ideałów, z oddaniem wam służyłem i pomagałem, natomiast dziś, upadając pod ciężarem swojego krzyża, wasz władyka woła: Bracia, czy jest wśród was człowiek, który pomoże mi nieść mój ciężki krzyż? Czy wasze serca są tak zatwardziałe, że zamiast pomagać, nakładacie jeszcze większe obciążenia na moje wyczerpane plecy?”.
Biskup Mardariusz zmarł po długotrwałej chorobie 12 grudnia 1935 roku w Ann Arbor w stanie Michigan w wieku 46 lat. W nabożeństwie pogrzebowym uczestniczyli biskupi rosyjski Leoncjusz, grecki Kalistos, rumuński Polikarp, a także około czterdziestu duchownych z kilku prawosławnych jurysdykcji. Na Liturgii odczytano testament i ostatnią wolę zmarłego hierarchy, dotyczącą przyznania cerkiewnych nagród kilkunastu kapłanom, wśród których byli także kłamliwie szkalujący dobre imię władyki i z zawiści uprzykrzający mu życie. Jego ciało spoczęło 18 grudnia w krypcie cerkwi św. Sawy w Libertyville, gdzie później został także pochowany ostatni król Jugosławii Piotr II Karadziordziević (1923-1970). Był to jedyny przypadek pochówku władcy kraju europejskiego na terenie Stanów Zjednoczonych.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. autor, www.spc.rs, www.stsavamonastery.org
