Patmos to niewielka grecka wyspa na Morzu Egejskim, położona w archipelagu Dodekanez, oddalona o sześćdziesiąt kilometrów od wybrzeża Turcji. Liczy ona około trzech tysięcy mieszkańców, a jej powierzchnia wynosi jedynie niespełna 35 kilometrów kwadratowych. Znana jest przede wszystkim z Groty Apokalipsy i monasteru św. apostoła Jana Teologa, który jest jednym z nielicznych miejsc w Grecji zachowanych w niemal nienaruszonym stanie od XII wieku. Aby do niego dotrzeć wyruszyłem z Pireusu, głównego greckiego portu, do Skali, największego miasta na Patmos. Po północy prom dopłynął do zatoki, przypominającej fiord, a księżyc oświetlał całą wyspę.
Patmos pokryty jest wulkanicznymi wzniesieniami, licznymi głębokimi rozpadlinami i tarasowymi wzgórzami, porośniętymi zielenią. Od przybrzeżnego miasta Skala, przez sosnowy las, prowadzi stroma droga do groty, gdzie pod koniec pierwszego wieku Bóg objawił św. Janowi Teologowi tajemnice dotyczące ludzkości i świata. Apostoł opisał to w następujący sposób: Ja, Jan (…) byłem na wyspie zwanej Patmos z powodu słowa Bożego i świadectwa Jezusa Chrystusa. (…) Doznałem zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby mówiącej: „Co widzisz, napisz w księdze. (…) Przestań się lękać! Jam jest Pierwszy i Ostatni i żyjący. Byłem umarły, a oto jestem żyjący na wieki wieków i mam klucze śmierci i Otchłani. Napisz więc to, co widziałeś, i to, co jest, i to, co potem musi się stać” (Ap 1,9-19).
Słowo apokalipsa (ἀποκάλυψις) pochodzi z języka greckiego i oznacza objawienie, ujawnienie rzeczy nieznanych, odsłonięcie. W czasach nowożytnych ten termin zaczął być utożsamiany z końcem czasów opisanym przez św. Jana Teologa w ostatniej księdze Nowego Testamentu. Umiłowany uczeń Chrystusa przybył na Patmos wraz z towarzyszem swych podróży misyjnych św. Prochorem, jednym z siedmiu pierwszych diakonów, apostołem z liczby siedemdziesięciu, cieszącym się zaufaniem, pełnym Ducha i mądrości (Dz 6,3). Spisał słowa podyktowane przez św. apostoła Jana podczas jego wizji profetycznych.
Ojcowie Cerkwi, komentujący księgi Nowego Testamentu, postrzegali Apokalipsę jako proroczy obraz czasów ostatecznych i wydarzeń mających nastąpić przed drugim przyjściem Jezusa Chrystusa na ziemię. W związku z tym, że jest to jedna z najtrudniejszych do zrozumienia ksiąg biblijnych, pojawiały się pewne obiekcje wobec włączenia tej księgi do kanonu Pisma Świętego ze względu na jej wieloznaczność i możliwość błędnej interpretacji. Apokalipsa nigdy nie była uwzględniana w greckich lekcjonarzach i żaden ze wschodnich wielkich egzegetów w całości jej nie komentował. Liczne wahania spowodowały, że w Cerkwi prawosławnej jest ona uznawana za księgę kanoniczną, ale nie jest publicznie czytana podczas nabożeństw.
Najstarszym greckim pełnym komentarzem do księgi Objawienia św. Jana jest dzieło autorstwa św. Andrzeja, biskupa Cezarei Kapadockiej, żyjącego na przełomie VI i VII wieku. Przyczyniło się ono do umocnienia pozycji tej księgi na Wschodzie i odrzucenia wątpliwości co do jej przynależności do kanonu Nowego Testamentu. Św. Andrzej z Cezarei w swoim komentarzu pisał, że Bóg objawił św. Janowi rzeczy, które nadejdą w przyszłości, aby zachęcić i przekonać wszystkich ludzi do pokuty, nawrócenia, nadziei i wytrwałości. Według biskupa „cała księga jest święta i inspirowana przez Boga, aby prowadziła czytelników do szczęśliwego końca i chwały Bożej”.
Oddawanie czci św. apostołowi Janowi miało miejsce na wyspie Patmos już od czasów wczesnochrześcijańskich. Grota Apokalipsy, czyli naturalna jaskinia z ciemnoszarego wapienia, była odwiedzana przez licznych przybyszy. Z czasem zaczęto ją wykorzystywać jako cerkiew poświęconą apostołowi. W 1090 roku św. Chrystodulos wzniósł po lewej stronie boczny ołtarz ku czci św. Anny, matki Bogarodzicy. Nad wejściem do groty znajduje się potężna skała z potrójnym pęknięciem, symbolizującym Świętą Trójcę, z której wydobywał się głos Boży. Na podłodze oznaczone jest miejsce, gdzie spoczywała głowa św. Jana, kiedy on upadł jak martwy (Ap 1,17), a na ścianie niewielkie wgłębienie, gdzie apostoł oparł rękę podczas wstawania. W XII wieku w grocie wykonano kilka fresków. Ikony w dwóch ikonostasach pochodzą z końca XVI i początku XVII wieku.
Kilkaset metrów od groty Apokalipsy znajduje się monaster św. apostoła Jana Teologa, założony pod koniec XI wieku przez mnicha św. Chrystodulosa (1020-1093). Zezwolenie na jego powstanie wydał 11 kwietnia 1088 roku ówczesny cesarz Aleksy I Komnen (1081-1118), który na mocy dokumentu opatrzonego złotą bullą przekazał wyspę Patmos na własność monasteru, zwolnił ze wszystkich danin i zabronił wjazdu wszystkim państwowym urzędnikom. Dzięki temu Patmos stał się niewielką, prawie niezależną republiką mnichów.
Monaster, usytuowany na wzniesieniu o wysokości 216 metrów n.p.m., zbudowano w ciągu niespełna dwudziestu lat, natomiast przez kolejne stulecia trwał proces jego rozbudowy. Monumentalny obiekt, w którym pomieszczenia znajdują się na pięciu poziomach, został silnie ufortyfikowany ze względu na niebezpieczeństwo napaści piratów i Turków seldżuckich. Potężna twierdza z bastionami i wieżami o wysokości piętnastu metrów, góruje nad całą wyspą. W okresie swojej świetności monaster miał metochiony, czyli filialne posiadłości na Krecie, Zakynthos, Kos, Naksos i w Smyrnie (obecnie Izmir). W XII wieku Patmos należał do Cesarstwa Nicejskiego, którego cesarze Teodor II Laskarys (1254-1258) i Michał VIII Paleolog (1259-1261) potwierdzili wszystkie nadane mu wcześniej przywileje.
Dwa lata przed upadkiem Konstantynopola, w 1451 roku, ihumen monasteru, wobec nieuchronnego nadejścia Turków, wysłał do sułtana delegację, która po długich negocjacjach otrzymała firman, czyli oficjalny dekret z pieczęcią, potwierdzający dotychczasowe przywileje patmoskiej wspólnoty monastycznej oraz jej metochionów na greckich wyspach. Trudnym okresem dla monasteru była wojna turecko-wenecka w połowie XVII wieku, w wyniku której na Patmosie doszło do ogromnych zniszczeń. Po Turkach w 1912 roku wyspę zajęli Włosi, w 1943 roku wkroczyli Niemcy, a następnie w 1945 roku Anglicy. Patmos powrócił do Grecji dopiero w 1948 roku.
Po przekroczeniu monumentalnych murów monasteru wchodzi się na niewielki dziedziniec, nad którym wznoszą się półokrągłe łuki. Nieopodal znajduje się katolikon, czyli główna cerkiew św. Jana Teologa, zbudowana w XI wieku na ruinach wczesnochrześcijańskiej świątyni. W monasterze jest kilka mniejszych kaplic, których ściany pokryte są freskami, powstałymi w różnych stuleciach.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
