Bielskie studium ikonograficzne obchodzi jubileusz trzydziestolecia, Z tej okazji we wrześniu zorganizowano w Supraślu konferencję, poświęconą nie tylko szkole i ludziom z nią związanym, ale i odrodzeniu ikony kanonicznej. Podstawowy wykład na ten temat wygłosił prof. inż. arch. Jerzy Uścinowicz z Politechniki Białostockiej. Tekst jest jego skrótem i opracowaniem.
Ikona powróciła do nas w swojej formie pierwotnej, nieskażonej historią, bez zbyt abstrakcyjnych odpadów współczesności. Jest modna, wszyscy przyjmują ją do siebie, a nawet próbują ją nawracać na swoją konfesję. A stało się to całkiem niespodziewanie i – paradoksalnie chyba – dzięki walce z nią na ortodoksyjnym, choć wtedy już bolszewickim, Wschodzie, w Rosji, oraz dzięki jej podziemnemu życiu na przymusowej emigracji na katolickim Zachodzie, we Francji. Dokonało się to najpierw poprzez działalność na obczyźnie wielkich rosyjskich teologów i ikonopisców.
Wygnanie
Mówi się dziś symbolicznie, że ostatni statek z Rosji na Zachód odpłynął w 1922 roku „Okrętem filozofów” opuścili swój kraj Mikołaj Bierdiajew, Sergiusz Bułhakow, Siemion Frank i wielu „niepotrzebnych już w Rosji ludzi, skupionych potem wokół Instytutu Teologicznego Świętego Sergiusza w Paryżu. To oni współtworzyli to podziemne życie ikony i jej teologii, wpływając na sztukę sakralną chrześcijan wszystkich konfesji.
Trzeba wyraźnie powiedzieć – jeszcze w czasach Puszkina, Tołstoja czy Dostojewskiego Rosja o ikonie miała pojęcie mgliste. Nie znała dobrze dawnej ikony, bo jej po prostu nie widziała. Nie miała wyobrażenia o sztuce wieku Rublowa, Teofanesa Greka, Dionizego, Daniły Czornego. Wszystko znajdowało się wtedy przecież pod warstwą okcydentalizujących przemalowań i kolejnych restauracji, zasłaniających prawdziwe oblicze ikony.
Owo powolne i żmudne zdejmowanie zasłony z ikony historycznej zaczęło się paradoksalnie właśnie od exodusu rewolucji październikowej.
Symbolem tej toczonej po zachodniej stronie prawosławia walki teologicznej o odnowioną ikonę był właśnie paryski instytut. Do dziś ma się nieodparte wrażenie materialnego niedostatku i skromnego życia pracujących i studiujących tu teologię i filozofię ludzi. Większość świątyń bowiem, które w tej światowej metropolii i okolicach powstały w tym międzywojennym okresie, czy to jako świątynie parafialne, skity, szkoły czy nawet monastyry – to albo zaadaptowane na ich potrzeby, konwertowane, nieużytkowane już świątynie, albo baraki, podziemne magazyny lub garaże – sklecone na nowo kamienno-betonowe lepianki lub drewniane szopy. Bardzo skromne, ale zestrojone na wybitnym poziomie artystycznym i przede wszystkim prawdziwe.
Dzięki temu, to podziemne życie świątynne ujawniło podstawową prawdę ikony, jej „podwójne” życie, nie tylko jako niezwykłego, wyrafinowanego dzieła sztuki, dzieła kultury i świadectwa historii Kościoła, ale jako fenomenalnego przekazu filozoficznego i teologicznego. Ikona pokazała, że „umie mówić”. Jak tekst, poprzez, symbole rzeczywistości nadprzyrodzonej świata Boskiego, przekazała wreszcie nam na nowo świadectwo o tym świecie i jego dążenie do Zbawienia. Dowiedzieli się o tym wszyscy. Nie działo się to tylko za sprawą odkrytych na nowo kolorów, choć one to ujawniły. Odwrócona perspektywa, geometryczna abstrakcja, przekaz symboliczny, znakowość, wieloplanowość i czasoprzestrzenność ujęć – to tylko niektóre. To przede wszystkim jednak kontemplacja żywej idei świętości, dawanej poprzez obraz. Obraz prawdziwy, rozumny, symboliczny – jak ją rozumieją na Wschodzie wszyscy, a na Zachodzie niewielu.
Instytut Św. Sergiusza
Ośrodek św. Sergiusza powstał w 1924 roku z inicjatywy metropolity Eulogiusza (Gieorgijewskiego), który zabiegał o zakup obiektu, służącego zarówno jako miejsce kultu, jak i teologicznej edukacji – duchowego i naukowego przygotowania przyszłych kapłanów do pracy w diasporalnej diecezji.
Paryski ośrodek nawiązał współpracę z zespołem nauczycieli, teologów – wybitnych myślicieli religijnych. Byli wśród nich m.in. o. Siergiej Bułgakow, autor wielu dzieł teologicznych, historycy Antoni Kartaszow i Georges Fedotow, filozof Boris Wyczeslawczew, o. Bazyli Zenkowski, pionier neopatrystyki prawosławnej i ruchu ekumenicznego o. Georges Florowski, patrolog i liturgista, o. archimandryta Cyprian Kern, profesor prawa kanonicznego Nowego Testamentu o. Nicolas Afanassieff, uczony biskup Kasjan Biezobrazow i kolejny prekursor ruchu ekumenicznego Leon Zander. Wszyscy oni byli pionierami nauk teologicznych i religijnych na emigracji. Świadectwo ich myśli i ich praca przyczyniło się w znacznym stopniu do wprowadzenie prawosławia w świat Zachodu, jednak nie dla niego i nie dla dzisiejszej podróży ikony po świecie, ale dla jej godnego powrotu na autochtoniczne ziemie prawosławnych chrześcijan, na Wschód.
Nowa ikona
Przez długi czas miejsce funkcjonowania Instytutu, było siedzibą niemieckiego kościoła luterańskiego. Po pierwszej wojnie światowej majątek został przez rząd francuski wystawiony na sprzedaż. Dzięki wsparciu darczyńców, wykupiono go i przystosowano do potrzeb liturgicznych prawosławia.
Dzisiejsza cerkiew jest świątynią jednonawową, bez wyraźnych zewnętrznych podziałów w strukturze. Dopiero dobudowana w latach 50. dzwonnica – zaprojektowana w stylu architektury świątyń pskowskich – wprowadziła wyraźnie rozpoznawany, kulturowo identyfikujący element. Ściany wewnątrz świątyni są pokryte polichromiami, ale największym klejnotem tej cerkwi jest bez wątpienia niezwykły trzyrzędowy ikonostas, która obejmuje ponad sto ikon. Wykonał go w latach 1925-1927 rosyjski malarz symbolista Dymitrij S. Stellecki. W pracy pomagała mu księżna E. S. Lwowa. Napisała oblicza postaci świętych w ikonostasie. Wrota królewskie ikonostasu to autentyczne dzieło z XVI wieku szkoły moskiewskiej, które zostały odkupione od handlarza antykami w Berlinie. Do budynku dostawiono drewniane schody i tak jak drzwi do sal lekcyjnych na parterze i drzwi do świątyni na pierwszym piętrze w pełni namalowano sceny religijne i wzory ornamentalne. Są także elementem ikonicznej nowej identyfikacji religijnej. 18 lipca 1924 roku, w święto św. Sergiusza z Radoneża, wyświęcono ją.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
opr. Dorota Wysocka
