Trzecia niedziela Wielkiego Postu poświęcona jest czci życiodajnego i czcigodnego Krzyża Pańskiego. W czasie czterdziestodniowego postu wierni odczuwają potrzebę szczególnego duchowego wsparcia we wzmożonych wysiłkach ascetycznych. Z tego powodu Cerkiew przedłożyła czcigodny i życiodajny Krzyż, przypominający o cierpieniach Jezusa Chrystusa, dający pocieszenie, umocnienie i otuchę.
Szczegółowe objaśnienie sensu trzeciej niedzieli Wielkiego Postu zawarte jest w synaksarionie: „Jak przechodzący długą i trudną drogę zmęczeni wędrowcy znajdą gdziekolwiek cieniste drzewo, to odpoczywają pod nim, i ze świeżymi siłami idą dalej, tak i teraz na drodze utrapień i wysiłków w czasie postu, pośrodku niego święci ojcowie zasadzili toczące życie drzewo Krzyża, dające ulgę i ochłodę, i czyniące zmęczonych silnymi i zdolnymi do dalszego wysiłku. (…) Ustanowiono to święto w środkowym tygodniu, w połowie Świętej Czterdziesiątnicy dlatego, że jest ona podobna do gorzkiego źródła z powodu naszej skruchy i bywającej goryczy oraz smutku, których dostarcza nam post. Z tego powodu w środek tego źródła prorok Mojżesz położył drewno i osłodził wodę, tak i Bóg, który przeprowadził nas przez duchowe Morze Czerwone i wyprowadził z niewoli duchowego faraona, przez życiodajne drzewo czcigodnego Krzyża osładza gorycz czterdziestodniowego postu i pociesza nas, jak przebywających na pustyni, dopóki nie zaprowadzi nas przez swoje Zmartwychwstanie do Niebieskiej Jerozolimy”.
Krzyż Chrystusa stanowi zwieńczenie wielkopostnej wędrówki prowadzącej do święta Paschy. Samo drzewo jest niejako głównym materiałem historii zbawienia rodzaju ludzkiego. Drzewo Krzyża było zapowiadane już w Starym Testamencie. Historia upadku ludzkości rozpoczęła się od drzewa poznania dobra i zła. Wkrótce Noe z drewna zbudował ogromną Arkę. Mojżesz drewnianą laską sprawił, że rozstąpiły się wody Morza Czerwonego. Ziemski opiekun Chrystusa, św. Józef, pracował z drewnem jako cieśla, tak samo jak i sam Jezus. Zacheusz postanowił wspiąć się na drzewo, aby ujrzeć Syna Bożego. Mesjasz był triumfalnie witany w Jerozolimie gałązkami z drzew. Ostatecznie Chrystus został ukrzyżowany na Golgocie na drewnianym Krzyżu.
Historia Krzyża Pańskiego związana jest z praojcem Abrahamem, któremu Bóg objawił się w postaci trzech aniołów pod dębem Mamre (Rdz 18,1-2). Zostawili mu oni trzy drewniane kije, które Abraham przekazał Lotowi, aby ten posadził je niedaleko Jerozolimy i podlewał wodą z rzeki Jordan. Po pewnym czasie wypuściły pędy i wyrosły jako jedno drzewo, połączone z trzech. Były to sosna pinia, cyprys oraz cedr, wspominane w tekstach liturgicznych Cerkwi prawosławnej w Oktoichu, Miniei i Triodionie Postnym. Za panowania króla Salomona z tego wyjątkowego drzewa wykonano ogromne belki, przeznaczone do świątyni jerozolimskiej. Nie zostały one jednak wykorzystane, gdyż ich wielkość nie pasowała do wymiarów wznoszonej budowli. W późniejszym okresie z tego drewna wykonano Krzyż, na którym został ukrzyżowany Jezus Chrystus.
Ukrzyżowanie Chrystusa było wyjątkowym wydarzeniem, zapowiadanym w pierwszej księdze Starego Testamentu, kiedy to w dniu upadku prarodziców Bóg powiedział do węża: Wprowadzam nieprzyjaźń między ciebie i niewiastę, pomiędzy potomstwo twoje a potomstwo jej: ono zmiażdży ci głowę, a ty zmiażdżysz mu piętę (Rdz 3,15). Greckie tłumaczenie Septuaginty, dokonane dwa wieki przed Chrystusem, zaczynając zdanie od zaimka w rodzaju męskim, nadało tekstowi wyraźnie mesjański sens.
Św. Krzyż posiada szczególne znacznie, ponieważ z narzędzia śmierci stał się triumfalnym narzędziem zbawienia. Św. Bazyli Wielki „znak Syna Człowieczego”, o którym wspominał Chrystus, mówiąc o swym drugim przyjściu, utożsamiał z krzyżem zwróconym czterema końcami w cztery krańce wszechświata. Św. Grzegorz z Nyssy głosił ideę, że krzyż symbolizuje jedność kosmosu przez połączenie czterech punktów kardynalnych, gdyż jego wertykalna oś północ-południe połączyła niebo z otchłanią, podczas gdy boczna poprzeczka wschód-zachód przykryła całą ziemię.
Cerkiew nie tylko wspomina liturgicznie konkretne wydarzenia, lecz również mistycznie je uobecnia. Unaocznia się to ewidentnie w kontekście Paschy Krzyżowej, poprzez którą dokonuje się Pascha Zmartwychwstania, czyli cel wielkopostnej wędrówki. Teksty liturgiczne ukazują znaczenie życiodajnego i św. Krzyża, który opisywany jest jako „drzewo niezniszczalności, oręż niezwyciężony, umocnienie niezachwiane, chwała kapłanów, zwycięstwo wiernych, zaiste umocnienie sprawiedliwych, przystań zbawienia, niezwyciężone zwycięstwo pobożności, chwała męczenników, brama raju, umocnienie wiernych, dające światu miłosierdzie”. Krzyż Pański określany jest mianem twierdzy obronnej, drzewem pobłogosławionym przez Boga, ogrodem niebieskim.
W sticherze na wieczerni zawarto szczegółowy opis ukrzyżowania Chrystusa wyrażony w formie apostrofy: „Całe stworzenie, widząc Ciebie na Krzyżu wiszącego nagim, Stwórcę i Twórcę wszystkiego, zmieniło się ze strachu i płakało: Słońce omroczyło światłość i zachwiała się ziemia, kamienie rozpadły się, rozdarła się zasłona świątyni, martwi powstali z grobów i przeraziły się moce anielskie, mówiąc: O cudzie! Sędzia jest sądzony i chce cierpieć za zbawienie świata oraz odnowienie”. W ten sposób wyrażona jest myśl, że Syn Boży Jezus Chrystus dobrowolnie przyjął ukrzyżowanie dla powszechnego zmartwychwstania rodzaju ludzkiego.
Treść kanonu Triodionu na jutrzni ma radosny i triumfalny charakter, gdyż nawiązuje do zwycięstwa życia nad śmiercią. Pieśń pierwsza głosi: „Dzień święta, przez powstanie Chrystusa śmierć została zaskoczona i zajaśniała zorza życia, Adam, powstawszy, radośnie śpiewa, przeto zakrzyknijmy, śpiewając pieśń zwycięstwa. Dzień uwielbienia czcigodnego Krzyża, bowiem zmartwychwstanie Chrystusa przedkłada dzisiaj zorze jaśniejące światłością, całując Krzyż radujemy się duchowo. Niechaj zgodnie chwalą niebo i ziemia najbardziej błogosławiony Krzyż, na którym ofiarowany został Chrystus, którego duchowo całując rozradujmy się”.
Kolejna pieśń kontynuuję radosną myśl: „Przyjdźcie, śpiewajmy nową pieśń, świętując zniszczenie piekła, z grobu bowiem powstał Chrystus, zniewolił śmierć i wszystko zbawił. Przyjdźcie, nie czerpmy ze źródła toczącego wodę zniszczenia, wierni, ale ze źródła oświecenia, przez pokłonienie się Krzyżowi Chrystusa, którym się chlubimy. Władco Chryste zbawiamy się przez Krzyż, śpiewając pieśń radości, Krzyżowi Pańskiemu pokłońmy się z radością, wierni, radośnie śpiewając”.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. autor
