W ramach międzynarodowej sieci Pax Bizantino-Slava we współpracy Akademii Supraskiej i Fundacji Oikonomos, 21 czerwca, w Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku odbyło się spotkanie poświęcone książce „Komentowana bibliografia polskich przekładów piśmiennictwa kręgu Slavia Orthodoxa”. W prezentacji tomu wzięli udział jego autorzy, którzy swą publikację zadedykowali badaczowi i tłumaczowi prof. Aleksandrowi Naumowowi.
„Wprowadzeniu” autorzy publikacji stwierdzili, że jednym z podstawowych składników historii recepcji piśmiennictwa kręgu Slavia Orthodoxa w Polsce jest rozwijana na przestrzeni wieków twórczość przekładowa, której całościowy opis oraz szczegółowa analiza wymaga zebrania, zaprezentowania i skomentowania danych bibliograficznych na temat istniejących tłumaczeń przedmiotowego piśmiennictwa.
Nowość wydawnicza uwzględnia teksty powstałe i/lub funkcjonujące w kręgu Słowiańszczyzny obrządku wschodniego między schyłkiem IX a XXI wiekiem, które zostały przełożone na język polski z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, oraz różnych późniejszych redakcji (odmian lokalnych) języka cerkiewnosłowiańskiego. Opisem objęto zarówno utwory, których autorstwo jest możliwe do określenia, jak i piśmiennictwo anonimowe, które podzielono na trzy części: teksty liturgiczne i euchologiczne, nieliturgiczna poezja i proza oraz zabytki prawne i dokumenty.
W rozdziale zatytułowanym „Kultura polska w kontaktach z piśmiennictwem cerkiewnosłowiańskim – od dialektalnego koiné do przekładu literackiego” konstatowano, że „polsko-ruskie relacje kulturowe sięgają przynajmniej czasów wczesnego średniowiecza (X/XI wiek), gdy zamieszkujące rozległy obszar między Wisłą a Dnieprem plemiona kontaktowały się w sprawach handlowych, politycznych, militarnych, a później również kościelnych. Procesy państwowotwórcze, które doprowadziły do powstania Korony i Rusi Kijowskiej, nie spowodowały ukształtowanie się trwałej granicy politycznej, co przy braku wyraźnej bariery naturalnej sprawiało, że ziemie pogranicza wraz z zamieszkałą je ludnością okresowo przechodziły z rąk do rąk. Niewątpliwie sprzyjało to przenikaniu się kultur, których nośnikami byli ludzie, czasowo (kupcy, wojsko, poselstwa, jeńcy wojenni) lub stale (związki małżeńskie, nowe osadnictwo) przebywający w granicach państwa sąsiada.
Istnienie takiej interferencji kulturowej zasadniczo nie jest dziś kwestionowane, potwierdzają ją bowiem nie tylko średniowieczne teksty historyczne, lecz także archeologia. Wątpliwości wzbudza natomiast ocena skali tego zjawiska i jego realnego wpływu na kształt ówczesnej kultury materialnej i duchowej Polaków czy Rusinów. Problemów nastręcza zwłaszcza interpretacja niektórych źródeł i coraz liczniej odnajdywanych na terenie Polski artefaktów o cechach charakterystycznych dla bizantyńsko-słowiańskiego kręgu kulturowego. Należą do nich zarówno zabytki o przeznaczeniu sakralno-kultowym (enkolpiony, tabliczki, inskrypcje), jak i przedmioty użytkowe (np. nóż z Drohiczyna) świadczące bezsprzecznie o istnieniu kontaktów kulturalnych i handlowych państwa Piastów ze światem prawosławia”.
W tymże rozdziale podkreślono, że „piśmiennictwo starej Rusi od samego początku rozwijało się w języku staro-cerkiewno-słowiańskim i niezwykle mu jeszcze bliskim na tym etapie lokalnym dialekcie ruskim. Pierwszy pełnił funkcję języka tekstów wysokich (liturgicznych, chrześcijańskiej literatury teologicznej), drugi obsługiwał zwyczajne potrzeby administracji książęcej i komunikacji bytowej. Bogaty repertuar przekładowej (greckiej) i oryginalnej (południowosłowiańskiej) literatury chrześcijańskiej stanowił szeroką ofertę dla nowo schrystianizowanych Rusinów. W okresie istnienia Rusi Kijowskiej (988–1237) i powstałej w wyniku rozbicia dzielnicowego Rusi Halicko-Wołyńskiej (1054–1349) literatura staroruska uzupełniona została o kolejne przekłady z greki, wykonane już na miejscu, oraz liczne adaptacje nowych tekstów południowosłowiańskich. Regularnie dostarczane z południa księgi (głównie z Bułgarii, Serbii i słowiańskich klasztorów Góry Atos) wymagały co najwyżej nieznacznej korekty, ale z pewnością nie przekładu, ponieważ ich warianty dialektalne były nadal dość dobrze zrozumiałe dla ruskiego czytelnika/słuchacza. Do tych adaptacji przenikały wszakże lokalne cechy języka (fonetyczne, leksykalne i składniowe), nadając tekstom odrębny kształt ruskiej redakcji języka (staro)cerkiewnosłowiańskiego”.
W publikacji stwierdza się, że „w tym samym czasie na ziemiach polskich piśmiennictwo rozwijało się w języku łacińskim, oficjalnym języku Kościoła i państwa. Jednakże w tym przypadku lokalny dialekt słowiański (polszczyzna) nie posiadał jeszcze funkcji literackich, a nawet piśmienniczych. Do końca XIV wieku nie możemy oczekiwać podejmowania prób przekładów tekstów cerkiewnosłowiańskich na język polski, gdyż polszczyzna wciąż stanowi zaledwie dialekt lokalny i to o niskiej funkcji typowo komunikacyjnej. Do przekładu tekstu literackiego potrzebny jest bowiem inny, w miarę ukształtowany już wariant języka, który pozwoliłby należycie oddać treść i walory artystyczne tekstu oryginału. Pojawia się tu jednak pytanie, czy istniała już wówczas wystarczająca bariera (nie)zrozumienia języków źródła i przekładu, która jest zawsze podstawowym imperatywem skłaniającym do podjęcia wysiłku tłumaczenia? Wydaje się, że na tym etapie różnicowania się dialektów słowiańskich (X–XIV wiek) czynnik ten nie był jeszcze wystarczająco silny.
Dopiero włączenie ziem Rusi Halicko-Wołyńskiej do Korony (1349–1366) przez króla Kazimierza Wielkiego dało silny impuls do bliższego kontaktu łacińskiej i cerkiewnosłowiańskiej kultury literackiej i artystycznej, a język ruski stał się obok łaciny jednym z języków kancelarii królewskiej w Krakowie. Jeszcze korzystniejsze pod tym względem warunki między Polską i Litwą zaistniały po układzie krewskim (1385), a zwłaszcza po unii lubelskiej (1569), kiedy oba państwa utworzyły jeden organizm polityczny. W granicach Rzeczypospolitej znalazły się rozległe tereny ruskie stanowiące kulturowo-językowe i cywilizacyjne pogranicze dwóch chrześcijańskich światów. W wieloetnicznej i wielokulturowej Rzeczypospolitej rozpoczął się okres dość intensywnego obustronnego wpływu kulturalnego”.
W książce zamieszczono bibliografię przekładów z języka cerkiewnosłowiańskiego na język polski w źródłach drukowanych od XVI do początku XIX wieku. W tym celu sprawdzono około trzysta starodruków, należących przede wszystkim do nurtu polemiki religijnej i literatury historycznej. Zdecydowana większość tłumaczeń to krótkie, kilkuwersowe fragmenty, wykorzystywane jako argumentacja w polemice wyznaniowej lub sporze politycznym.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. wydawnictwo.uni.lodz.pl
Agata Kawecka, Izabela Lis-Wielgosz, Ivan N. Petrov, Małgorzata Skowronek, Jan Stradomski, Komentowana bibliografia polskich przekładów piśmiennictwa kręgu Slavia Orthodoxa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2021, ss. 482.
