Wielki Post to szczególny czas w roku liturgicznym, który przygotowuje wiernych do najważniejszego święta chrześcijańskiego jakim jest Pascha Chrystusowa. Triumfalne Zmart-wychwstanie Pańskie przyniosło światu zwycięstwo życia nad śmiercią, dobra nad złem i stało się źródłem zbawienia rodzaju ludzkiego. Termin rozpoczęcia okresu Wielkiego Postu jest bezpośrednio związany z datą Paschy, która w praktyce liturgicznej Cerkwi prawosławnej może przypadać między 4 kwietnia a 7 maja. Na pierwszym Soborze Powszechnym w Nicei w 325 roku ustalono, że święto Zmartwychwstania Pańskiego będzie obchodzone po Passze żydowskiej, w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni Księżyca, lecz nie wcześniej od wiosennego zrównania dnia z nocą. Te wytyczne są konsekwentnie przestrzegane przez Cerkiew prawosławną do dziś. Cechą charakterystyczną niedziel Wielkiego Postu jest fakt, że w te dni odprawiana jest Liturgia św. Bazylego Wielkiego, której ryt ukształtował się przede wszystkim na przestrzeni pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa.
Św. Bazyli Wielki, arcybiskup Cezarei Kapadockiej dokonał systematycznej redakcji starszych tradycji liturgicznych obecnych w praktyce Cerkwi pierwszych wieków.
Urodził się około 330 roku w chrześcijańskiej, pobożnej rodzinie. Dwaj jego bracia, Grzegorz z Nyssy oraz Piotr z Sebasty, jak również siostra Makryna Młodsza zostali uznani za świętych. Św. Bazyli otrzymał w młodości gruntowne wykształcenie, co czyniło go jednym z najbardziej światłych mężów owego czasu. Wraz z przyjacielem św. Grzegorzem z Nazjanzu postanowił poświęcić się życiu ascetycznemu na pustyni. Dopiero w wieku 28 lat przyjął chrzest, po czym został mnichem. W 364 roku otrzymał święcenia kapłańskie, natomiast w 370 roku został wybrany biskupem Cezarei Kapadockiej. Wyróżniał się gorliwością i wielką troską o dobro spraw duszpasterskich, odważnie bronił prawdy i sprawiedliwości. Za jego wielką wiedzę oraz autorytet moralny Cerkiew nadała mu miano Wielki. Zaliczany jest również do grona trzech ojców kapadockich (wraz ze św. Grzegorzem z Nazjanzu zwanym Teologiem i św. Grzegorzem z Nyssy), którzy w znaczącym stopniu przyczynili się do sformułowania prawidłowej wykładni nauki dogmatycznej o Świętej Trójcy. Hierarcha zmarł 1 stycznia 379 roku.
Cerkiew prawosławna wychwala arcybiskupa Cezarei Kapadockiej w hymnach liturgicznych za jego wielki wkład w obronę czystości wiary w następujący sposób: „Na całą ziemię rozeszła się nauka Twoja, przyjmującą Twoje słowo, którym pobożnie pouczyłeś o prawdach wiary, wyjaśniłeś naturę bytów, naprawiłeś obyczaje ludzi, ojcze najczcigodniejszy, módl się do Chrystusa Boga, aby zbawił dusze nasze”. Natomiast kondakion ku czci świętego głosi: „Okazałeś się niewzruszonym fundamentem Cerkwi, dając wszystkim ludziom niezniszczalne dziedzictwo, przypieczętowane Twymi regułami, okazujący niebo Bazyli najczcigodniejszy”.
Niektórzy naukowcy odnajdują w Liturgii św. Bazylego elementy przednicejskiej anafory kapadockiej, a także stwierdzają, że przypisywane imię nie musi świadczyć o autorze, lecz może odnosić się do zwyczaju nazywania anafory imieniem hierarchy lokalnej wspólnoty chrześcijańskiej. Badacze wskazują trzy tradycje, na których opierał się św. Bazyli, a mianowicie Liturgia apostolska, Liturgia św. Klemensa i Liturgia św. Jakuba. Na ich podstawie arcybiskup Cezarei sporządził nowy, przeredagowany i usystematyzowany tekst. Owe działanie określane jest mianem syntezy bizantyńskiej.
Św. Grzegorz z Nazjanzu opisując działalność św. Bazylego konstatował: „tworzył porządek modlitw oraz upiększenie ołtarza”. „Porządek modlitw” oznacza zarówno kolejność, jak również wskazuje na liczne modlitwy znane i stosowane w ówczesnej praktyce liturgicznej związane z imieniem św. Bazylego. Natomiast „upiększenie ołtarza” oznacza anaforę, więc ewidentnie potwierdza, że w Liturgii św. Bazylego kanon eucharystyczny jest jego autorstwa. Już w V wieku modlitwa anafory była wykorzystywana przez Ormian i w Aleksandrii, w której jednoznacznie określano ją jako dzieło św. Bazylego Wielkiego. Arcybiskup Cezarei Kapadockiej po raz pierwszy został wspomniany z imienia jako autor Liturgii przez Piotra Diakona oraz Leoncjusza z Bizancjum.
W IV wieku Liturgia rozpoczynała się od czytań Pisma Świętego, nie występował Trisagion i ektenia żarliwa. Również dwie pierwsze modlitwy wiernych nie pochodzą z tamtego okresu. Liturgię św. Bazylego klasyfikuje się jako Liturgię bizantyńską typu kapadockiego. Współistniała ona w praktyce konstantynopolitańskiej wraz z Liturgią św. Jana Chryzostoma. Późniejsze Euchologiony, zawierające teksty nabożeństw, umieszczały Liturgię św. Bazylego na pierwszym miejscu. Świadczy to o silniejszym jej rozpowszechnieniu. Ten fakt potwierdza również praktyka konstantynopolitańska VIII wieku, zgodnie z którą Liturgia św. Bazylego była sprawowana w niedzielę oraz święta, natomiast w dni powszednie oprócz środy i piątku celebrowano Liturgię św. Jana Chryzostoma.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
