Harbin to miasto położone w Mandżurii, na lewym brzegu rzeki Sungari, będące stolicą prowincji Heilongjiang w Chińskiej Republice Ludowej. Zostało założone w 1898 roku w czasie budowy Kolei Wschodniochińskiej przez kierownika ekspedycji technicznej, polskiego inżyniera Adama Szydłowskiego, który był pierwszym prezydentem tego miasta. W Harbinie osiedliło się kilkanaście tysięcy Polaków zatrudnionych przy budowie, a następnie przy eksploatacji kolei, dla których w latach 1920-1941 otwarty był konsulat Rzeczpospolitej Polskiej, utworzono szkoły, organizacje społeczne, wydawano polskie gazety. Z czasem większość z nich opuściła miasto. Obecnie zespół miejski Harbinu, zamieszkiwany przez dziesięć milionów osób, podzielony jest na dziewięć dzielnic, dwa miasta i siedem powiatów. W tym roku mija sto lat od wmurowania kamienia węgielnego pod budowę w tym mieście cerkwi Mądrości Bożej Hagia Sophia, która jest jedną z najbardziej znanych świątyń prawosławnych w Chinach.
Pierwszą niewielką, drewnianą cerkiew Hagia Sophia w Harbinie zbudowano na początku XX wieku w miejscu, gdzie stacjonowała 4 Dywizja Strzelców Wschodniosyberyjskich. W 1906 roku, po wojnie rosyjsko-japońskiej, dywizja wróciła do Rosji, a cerkiew na prośbę handlarza herbatą I. Czistjakowa i na jego koszt przeniesiono na nowe miejsce, w pobliżu portu handlowego Harbinu. Zlokalizowano ją przy obecnej ulicy Towloon-dze. W 1907 roku w świątyni przeprowadzono generalny remont, częściowe prace rekonstrukcyjne, a ściany obłożono cegłą. Kupiec Czistjakow aż do swej śmierci w 1924 roku był jej głównym darczyńcą.
Cerkiew dominowała nad okolicą, gdzie znajdowały się głównie dwupiętrowe lub trzypiętrowe domy. Świątynia i dzwonnica nawiązywały stylem do kamiennej architektury cerkiewnej z XVII wieku, chociaż cerkiew Hagia Sophia była drewniana i jedynie obłożona cegłami. Niewielka świątynia wraz z rozwojem miasta nie mogła pomieścić wszystkich parafian.
Na początku lat dwudziestych XX wieku, kiedy Harbin był przepełniony dziesiątkami tysięcy uchodźców z sowieckiej Rosji, pojawiła się konieczność wzniesienia większej świątyni. Proboszcz cerkwi wraz z parafianami zwrócił się do władz chińskich o pozwolenie na budowę nowej świątyni na miejscu starej. Po otrzymaniu odpowiedniego dokumentu przystąpiono do prac. Architekt harbińskiej świątyni jako wzór przyjął projekt cerkwi Objawienia Pańskiego na wyspie Gutujewskiej w Petersburgu, którą zbudowano w latach 90. XIX wieku, odwołujący się do świątyni Chrystusa Zbawiciela we wsi Borki pod Charkowem.
27 września 1923 roku wmurowano kamień węgielny pod nową budowlę. Około połowę wszystkich wydatków pokryła wdowa po handlarzu I. Czistjakowie. Uroczyste poświęcenie świątyni odbyło się 25 grudnia 1932 roku. Cerkiew może pomieścić około dwóch tysięcy osób, a jej całkowita powierzchnia to ponad siedemset metrów kwadratowych. Jej plan to forma krzyża, a absyda z trzech stron otoczona jest galerią. Ośmiokątna przestrzeń głównej bryły cerkwi jest oświetlona szesnastoma oknami, przecinającymi wysoki, potężny bęben. Całkowita wysokość świątyni to czterdzieści osiem metry, a razem z krzyżem ponad pięćdziesiąt trzy metry.
Cerkiew zaczęła funkcjonować już podczas japońskiej okupacji Mandżurii. Choć władze japońskie nie stawiały większych przeszkód działaniom diaspory prawosławnej, parafianie byli narażeni na prześladowania i żądania odprawiania codziennych rytuałów religijnych na cześć japońskiego cesarza. Za odmowę wykonywania szintoistycznych obrzędów państwowo-religijnych proboszcz świątyni Hagia Sophia, o. Michał Fiłołogow, został skazany na trzy miesiące więzienia. Wkrótce po uwolnieniu zmarł i został pochowany w cerkwi. Kolejny kapłan kontynuował życie liturgiczne, a świątynia funkcjonowała do początku lat pięćdziesiątych XX wieku.
Po masowym wyjeździe parafian z Harbinu świątynia popadała w ruinę. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku zniszczono wnętrza, część dekoracji zewnętrznej i zaczęto ją wykorzystywać jako magazyn. W latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia postawa chińskich władz i mieszkańców zmieniła się. W 1986 roku na mocy specjalnego dekretu nadano świątyni status chronionego obiektu państwowego. W listopadzie 1996 roku cerkiew wpisano na listę zabytków kultury Chińskiej Republiki Ludowej pierwszej klasy.
Rozpoczęto renowację świątyni, przeprowadzono zakrojoną na szeroką skalę rekonstrukcję sąsiedniego terytorium wraz z rozbiórką otaczających ją budynków i otwarciem dużego placu. Cerkiew została przywrócona do niemal pierwotnej formy, we wnętrzu ponownie pojawiły się ikony. Na dzwonnicy odrestaurowano dzwony, których dźwięk czasem unosi się w centrum miasta. Jednakże wnętrze świątyni nadal wymaga gruntownego remontu.
Obecnie cerkiew Hagia Sophia pełni funkcję muzeum, w którym prezentowane są dokumenty, fotografie i obrazy z życia Harbinu z pierwszej połowy XX wieku. Jej wizerunek stał się głównym symbolem chińskiego miasta.
Jedną z najwcześniej powstałych prawosławnych świątyń w Harbinie była cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy, wzniesiona w latach 1899-1900. Zbudowano ją z drewna, sprowadzonego z Kanady, bez użycia gwoździ w stylu naśladującym szesnastowieczną architekturę sakralną regionu Wołogdy. Była to wówczas najbardziej reprezentacyjna świątynia miasta, która znajdowała się w jego nowej, centralnej części. Od 1922 roku pełniła funkcję soboru katedralnego diecezji harbińsko-mandżurskiej. W czasie rewolucji kulturalnej w 1966 roku została całkowicie zniszczona, a wszystkie ikony spalono. Znajdowała się w miejscu, gdzie obecnie jest Hongbo Square. W 2009 roku na przedmieściach Harbinu na prywatnej działce chińskiego przedsiębiorcy wzniesiono rekonstrukcję soboru. Nowa świątynia do dziś nie została poświęcona i ze względu na brak wiernych odwiedzana jest jedynie przez turystów z Chin, Malezji i Filipin.
W 1903 roku wzniesiono w Harbinie drewnianą cerkiew Zwiastowania Najświętszej Bogarodzicy, która spłonęła piętnaście lat później. Podczas pożaru stopiła się większość metalowych elementów wyposażenia. Jedynie ikona Zwiastowania znajdująca się przy ścianie ołtarzowej nie uległa zniszczeniu. Świątynię odbudowano w 1919 roku, a po dziesięciu latach postanowiono wybudować murowaną cerkiew. Prace związane z wznoszeniem okazałej budowli, mogącej pomieść około tysiąca dwustu wiernych, trwały od 1931 roku do 1941 roku. Na dzwonnicy umieszczono kilka dzwonów, z których największy ważył trzy i pół tony. Cerkiew została zamknięta w 1959 roku. W czasie rewolucji kulturalnej w 1966 roku ikony i utensylia cerkiewne zostały spalone. Zdewastowaną, opuszczoną świątynię wysadzono w powietrze w 1970 roku. Obecnie na jej miejscu znajduje się hotel.
W latach 1907-1908 w Harbinie wybudowano murowaną cerkiew Iwierskiej Ikony Matki Bożej w stylu jarosławskich świątyń XVII wieku. Dwukondygnacyjną budowlę z siedmioma kopułami wzniesiono w pobliżu dworca kolejowego. Starosta cerkiewny ofiarował prywatne środki na budowę w jej pobliżu domu parafialnego. W 1908 roku odbyło się małe poświęcenie cerkwi, a po wykonaniu polichromii w 1916 roku wielkie poświęcenie. W jej wnętrzu utworzono dwa boczne ołtarze, lewy św. Mikołaja Cudotwórcy, natomiast prawy św. Serafina z Sarowa. Od 1927 roku przy parafii prowadzone były kursy muzyczne. W tym samym roku swoją działalność rozpoczęły kursy pastersko-teologiczne, które w 1934 roku przekształcono w wydział teologiczny Instytutu św. Włodzimierza w Harbinie. Czteroletni program nauczania obejmował kilkanaście przedmiotów, w tym orientalistykę i język chiński. W pierwszych latach istnienia uczelni naukę pobierało około pięćdziesięciu osób, natomiast w 1944 roku było już ponad stu studentów. Na uczelni zajmowano się m.in. doskonaleniem istniejących tłumaczeń prawosławnych tekstów liturgicznych na język chiński.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. orthodox.cn, wallpaperbetter.com
