Tradycja życia monastycznego, tkwiąca swymi korzeniami w czasach Rusi Kijowskiej, była kontynuowana w XV i XVI wieku na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego WKL). W drugiej połowie XV stulecia powstały nowe monastery. Po 1453 roku z terenów byłego Cesarstwa Bizantyńskiego i Bałkanów przybyli na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego mnisi, głównie greccy, bułgarscy i serbscy. Po upadku Konstantynopola Turcja zagrażała południowym ziemiom Wielkiego Księstwa. Wielu mnichów z monasterów Bracławszczyzny i Kijowszczyzny przeniosło się na północ, dając początek licznym monasterom na północnych obszarach Wołynia i Podlasia. Rozwojowi monastycyzmu sprzyjali możnowładcy litewsko-ruscy, fundujący wspólnoty, oraz tolerancyjna polityka wielkich książąt litewskich – Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492) i Aleksandra (1492-1506), którzy w odróżnieniu od Władysława Jagiełły (1385-1434), wbrew panującym prawnym ograniczeniom w stosunku do Cerkwi prawosławnej, pozwalali na fundacje nowych świątyń i monasterów. Wiele z tych ośrodków przekształciło się w ważne centra życia monastycznego. Wielu historyków twierdzi, że w drugiej połowie XV wieku nastąpił upadek życia monastycznego. Tymczasem obserwujemy wtedy zupełnie inną tendencję – powstają nowe monastery wraz z cerkwiami, przy nich gromadzone są bogate księgozbiory, zakładane szpitale, przytułki, pierwsze szkoły. Szczególnego znaczenia nabierały monastery, w których znajdowały się cudowne ikony lub relikwie świętych. Założone wtedy monastery stały się ostoją prawosławia w następnych stuleciach, jak te w Supraślu, Żyrowicach, Poczajowie, Kijowie, Zimnem i Wilnie. Weszły one na trwale do historii Cerkwi prawosławnej na Litwie, Białorusi, Ukrainie i Polsce. W nich skoncentrowane zostały najlepsze osiągnięcia różnych dziedzin kultury, rozwijała się współpraca z innymi ośrodkami słowiańskimi. O tym w dużej mierze decydowała pozycja fundatorów monasterów, którzy w II połowie XV stulecia pochodzili z ruskich rodzin książęcych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W drugiej połowie XV wieku najwazniejszym monasterem na terenie WKL pozostawała Ławra Kijowsko-Pieczerska, uznawana za najstarszy monaster na ziemiach ruskich, a jej przełożeni zajmowali pierwsze miejsce wśród ihumenów. I choć znane są wspólnoty monastyczne na Rusi Kijowskiej do czasów powstania Ławry Kijowsko-Pieczerskiej, to jej dominująca rola w życiu Cerkwi na ziemiach ruskich nie była kwestionowana. Monaster kijowski został założony przez św. Antoniego około 1051 roku. Pierwszym jego ihumenem został mnich Warłaam, który zbudował nad pieczarą niewielką cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy. Wkrótce wzniesiono inne budynki, dając początek wielkiemu ośrodkowi. Według Nestora, zabudowania monasteru zasiedlili mnisi w 1062 roku. Nowy rozdział w dziejach klasztoru nastąpił za ihumeństwa Teodozjusza, ucznia Antoniego. Teodozjusz rozpoczął budowę cerkwi Zaśnięcia Bogarodzicy, a kontynuował ją ihumen Stefan. Budowę monasterskich budynków ukończono 3 lipca 1077 roku. Wokół świątyni stanęły nowe pomieszczenia, do których przeprowadziła się większość mnichów. Kompleks otoczono murem. Wprowadzony przez Antoniego Pieczerskiego model anachorecki (pustelniczy) życia został przez jego następcę zastąpiony regułą studycką, która eksponowała zasadę posłuszeństwa, ubóstwa i działania na rzecz bliźnich. Reguła nakazywała utrzymywanie przy monasterach bibliotek, szpitali i przytułków, regulowała porządek dnia, posty i praktyki ascetyczne, określała zasadę wyboru ihumena i jego obowiązki.
Monaster rozwijał się do roku 1096, do złupienia go przez Połowców. Ale i potem dalej funkcjonował. Za ihumena Teoktysta w 1108 roku ukończono budowę nowej cerkwi, a liczba braci wzrosła do 180. Z monasteru wyszło wiele wybitnych postaci – Izasław, późniejszy biskup rostowski (1078-1090), Stefan, biskup włodzimierski (1084-1094), czy kronikarz Nestor.
Według tradycji tytuł archimandrii oraz stauropigię nadał monasterowi książę Andrzej Bogolubski w 1159 roku. Monaster zniszczyli Mongołowie w 1240 roku. Przez wiele lat był nękany przez wojska tatarskie i litewskie. Dopiero po zdobyciu Kijowa przez księcia litewskiego Olgierda (1345-1377) stopniowo odzyskiwał dominującą pozycję wśród innych wspólnot. Książę słucki Symeon Olelkowicz (1455-1471) odbudował cerkiew Zaśnięcia Bogarodzicy, a książęta litewscy potwierdzili przywileje i nadania monasterowi. Jego zniszczenie w 1482 roku przez chana Mengi-Gireja na krótko zahamowało rozwój ośrodka. Duży wkład w odbudowę zespołu wniósł książę Konstanty Wasyl Ostrogski (1559-1608). Za protekcją Ostrogskiego, w 1592 roku monaster odzyskał status stauropigii i tytuł ławry. W 1522 roku, na prośbę archimandryty Ignacego, król Zygmunt Stary przywrócił monasterowi dawną regułę wewnętrzną. W 1567 roku przywileje Ławry Kijowsko-Pieczerskiej zostały potwierdzone przez króla Zygmunta Augusta. Przełożonego zgromadzenia wybierali mnisi i możne ruskie rody, a następnie wybrany kandydat był zatwierdzany przez monarchę. W XVI wieku Ławra Kijowsko-Pieczerska, otoczona opieką możnych rodów ruskich, zyskała sławę w całej Rzeczypospolitej jako centrum życia duchowego Cerkwi.
Bardzo znaczącym monasterem w XVI wielu w WKL była Ławra Supraska. Jej początki sięgają końca XV wieku. Około 1495 roku wojewoda nowogródzki i marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksander Chodkiewicz (1457-1549) wraz z Sieheniami z Bielska ufundował zgromadzenie w pobliżu Gródka. Według „Kroniki Ławry Supraskiej” usytuowanie monasteru w pobliżu tętniącego życiem zamku nie odpowiadało wymogom życia pustelniczego. Wkrótce część mnichów powróciła do Kijowa, a pozostała przeniosła się w 1507 roku na uroczysko Suchy Hrud, dając początek Ławrze Supraskiej. W 1508 roku ufundowano na terenie monasteru drewnianą cerkiew św. Jana Teologa, a 15 października 1510 roku rozpoczęto budowę cerkwi murowanej Zwiastowania Bogarodzicy. Kaplice świątyni sobornej zostały poświęcone świętym kijowskim – Antoniemu i Teodozemu Pieczerskim oraz świętym męczennikom Borysowi i Glebowi. Budowę cerkwi Zwiastowania Bogarodzicy zakończono w 1516 roku, chociaż prace wykończeniowe trwały do połowy XVI wieku. 15 października 1516 roku metropolita kijowski Józef Sołtan (1507-1521), biskup włodzimiersko-brzeski Pafnucy (1513-1521) i władyka turowsko-piński Jonasz (1516-1521) poświęcili cerkiew Zwiastowania, łączącą w sobie gotyk i styl bizantyński.
Ten najbardziej wysunięty na zachód prawosławny monaster przekształcił się w drugiej połowie XVI wieku w duchowe centrum kulturowe o znaczeniu ogólnosłowiańskim. Utrzymywał kontakty z czołowymi ośrodkami życia religijnego Cerkwi w kraju i zagranicą – Kijowem, Słuckiem, Moskwą, Serbią, Bułgarią i Grecją – co pozwoliło na skoncentrowanie w nim dorobku kulturowego wielu narodów. Ławra Supraska stała się ośrodkiem myśli teologicznej. Mnisi suprascy strzegli kanonów Cerkwi prawosławnej, bronili ich przed nowymi prądami religijnymi i filozoficznymi chrześcijaństwa zachodniego.
Wśród dwustu rękopiśmiennych i drukowanych ksiąg znajdujących się w bibliotece klasztornej w 1557 roku znajdowała się Минея четья z początków XI wieku. Ten najstarszy znany na ziemiach polskich zabytek piśmiennictwa cyrylickiego trafił do Supraśla już na początku XVI wieku. Świadomość jedności kulturowo-historycznej z innymi narodami wschodniosłowiańskimi sprzyjała pogłębieniu się związków religijnych. Zainteresowanie się duchowością staroruską i świadomość jedności religijnej przyczyniła się do popularyzacji żywotów świętych ruskich, bułgarskich, serbskich i greckich.
Ważnym ośrodkiem monastycznym w WKL były Żyrowice. Na podstawie licznych źródeł rękopiśmiennych i drukowanych możemy opisać, w jakich okolicznościach nastąpiło objawienie się cudownej Ikony Matki Bożej koło Słonima i kiedy został ufundowany tam monaster. Pierwsze źródła związane z dziejami żyrowickiego sanktuarium powstały dopiero w XVII i XVIII stuleciu. Jednym z najcenniejszych z nich była spisana w 1653 roku przez bazylianina Jozafata Dubienieckiego historia sanktuarium w pracy Obraz Czudotworny Preświatoj Bogorodici w Żyrowicach. Podstawą do pracy Jozafata Dubienieckiego stanowił rękopis „Historia albo powiest” przedstawiający informacje o powstaniu klasztoru i początkach kultu ikony Matki Bożej Żyrowickiej. Rękopis zredagował na nowo w monasterze żyrowickim w 1622 roku mnich Teodozy Borowik.
Początki sanktuarium wiążą się z objawieniem się Ikony Matki Bożej w dobrach zwanych Żyrowice nad rzeką Szczarą. W źródłach, głównie XVII- i XVIII-wiecznych, wskazane są różne lata objawienia ikony – 1470, 1473, 1480, 1549, 1576. Na pierwszy rzut oka trzy najstarsze daty należy odrzucić, albowiem dobra Żyrowice na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492) przeszły we władanie syna Aleksandra Jurewicza Sołtana, podskarbiego ziemskiego (1443-1454), Aleksandra Aleksandrowicza Sołtana (1430-1495), marszałka hospodarskiego, dopiero 20 marca 1493 roku. Uwzględniając powyższy fakt, badacz rodu Sołtanów, ks. Ignacy Stebelski datował na rok 1494 postawienie pierwszej cerkwi w Żyrowicach. Fundacji miał dokonać podskarbi ziemski Aleksander Sołtan. Według tradycji cerkiewnej objawienie ikony miało miejsce w 1470 roku i było związane z osobą Aleksandra Sołtana.
Fundatorem monasteru był Aleksander Sołtan, syn bojara ruskiego Aleksandra Jurewicza, podskarbiego litewskiego (1443-1454). Sołtan otrzymał na chrzcie popularne w rodzinie imię – Aleksander. Swoją karierę rozpoczął na początku lat sześćdziesiątych XV wieku na dworze wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka. W latach 1467-1469 młody, wykształcony bojar ruski odbył długą podróż zagraniczną, przebywając na różnych dworach. Po krótkim pobycie w czerwcu 1469 roku na dworze króla Anglii Edwarda IV w Windsorze, jesienią wrócił na służbę na dworze królewskim. Sołtan mógł więc przebywać w maju 1470 roku w powiecie słonimskim i uczestniczyć w wydarzeniach związanych z objawieniem się ikony Matki Bożej.
Nieprawdziwy jest pogląd, że marszałek hospodarski – Aleksander Sołtan przyjął wyznanie rzymskokatolickie i był zwolennikiem unii, a jego podpis rzekomo widnieje na posłaniu unijnym do papieża Sykstusa IV w 1476 roku. Aleksander Sołtan nie był unitą. Kiedy pod koniec 1469 roku powrócił do Wilna, demonstrował swoje przywiązanie do prawosławia. Łacińscy wileńscy duchowni nie akceptowali go, ponieważ wyrażał publicznie niechęć do unii florenckiej. Okrzyknęli go odstępcą, człowiekiem „bez chrztu”, „pogrążonym w greckich błędach” i nazwali „psem”.
Pierwszą cerkiew na miejscu objawienia się Ikony Matki Bożej zbudował Aleksander Sołtan już w 1470 roku. Do obsługi pielgrzymów został powołany wówczas monaster Zaśnięcia Bogarodzicy. Po śmierci Aleksandra Sołtana dobra Żyrowice i Szeszkinie przeszły w ręce jego najmłodszego syna, Aleksandra Aleksandrowicza Sołtana.
Według tradycji cerkiewnej drugie objawienie ikony miało miejsce w 1520 roku, po pożarze świątyni i monasteru. Aleksander Aleksandrowicz Sołtan na miejscu spalonej cerkwi wybudował nową, drewnianą, w której umieszczona została cudowna ikona, ściągająca tysiące pielgrzymów.
Ważnym ośrodkiem monastycznym WKL w II połowie XV wieku stał się Kobryń. Po śmierci Romana Fedorowicza, syna księcia rateńskiego Fiodora Olgierdowicza (zm. 1394), Kobryń przeszedł w ręce księcia Semena Romanowicza Kobryńskiego (1431-1460), który brał udział w wojnie prawosławnych elit WKL przeciwko królowi Władysławowi II Jagielle (1385-1434). Semen Romanowicz był żonaty z Julianną (Ulianną), córką księcia Semeona Holszańskiego, namiestnika Nowogrodu Wielkiego (1380-1433). Był wielkim ktitorem Cerkwi prawosławnej, fundatorem licznych świątyń i monasterów.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Antoni Mironowicz, fot. Anna Radziukiewicz
Skróty pochodzą od redakcji
