Z okazji 25-lecia istnienia katedr teologii katolickiej i prawosławnej na Uniwersytecie w Białymstoku prof. Antoni Mironowicz wygłosił 1 marca wykład na temat szkolnictwa prawosławnego, poczynając od XV wieku – jakże potrzebny, ponieważ wiele wiemy o uniwersytetach, zakładanych od średniowiecza na zachodzie Europy, natomiast mało o szkolnictwie prawosławnym i jego specyfice w Wielkim Księstwie Litewskim i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przedstawiamy skrót wykładu.
Mamy informacje, że już w XII wieku, za życia św. Eufrozyny Połockiej, istniała w Połocku szkoła teologiczna, podobna funkcjonowała w Turowie przy biskupie Cyrylu Turowskim. Prawdziwy jednak rozwój szkolnictwa nastąpił w końcu XV i XVI wieku. Powstawały szkoły pod patronatem mieszczan i bractw cerkiewnych. To nie przypadek. Wchodzono wtedy w okres polemiki i walki o zachowanie niezmienności dogmatów i tożsamości religijnej wiernych. Szkolnictwo miało służyć obronie wiary, Liturgii, języka.
Postanowienia, które zapadły na soborze brzeskim w 1594 roku, miały wpływ na rozwój oświaty. Biskupi zobowiązali się wtedy do zakładania szkół brackich, drukarni i szpitali.
W każdym mieście miała powstać szkoła, a na jej utrzymanie biskup i przełożeni monasterów mieli przeznaczać jedną dziesiątą swoich dochodów.
W wiekach XVI-XVIII istniały trzy typy szkół – przymonasterskie i przycerkiewne, brackie oraz szkoły wyższe (Akademia Ostrogska i Akademia Mohylańska).
Największe znaczenie dla rozwoju szkolnictwa miały szkoły prowadzone przez bractwa cerkiewne. Brackie placówki w drugiej połowie XVI wieku miały charakter szkół średnich. Ich poziom zależał od finansowych możliwości bractw, tym samym i zatrudnienia dobrych nauczycieli. W 1584 roku w Wilnie założono pierwszą szkołę bracką, w której uczono języków ruskiego, greki, łaciny i polskiego. Na założenie szkoły nadał król Stefan Batory przywilej, rozciągnięty później na wszystkich wyznawców prawosławia w Rzeczypospolitej. Ta szkoła, działająca przy bractwie Świętego Ducha, miała szczególne znaczenie. Wykładały w niej wybitne osobowości tamtego czasu – Stefan Zizianij, Cyryl Lukaris, Iow Borecki, Melecjusz Smotrycki. Opuściło ją wielu znakomitych działaczy religijnych i kulturowych. Jej absolwenci stawali się wykładowcami w innych szkołach.
Podobną rolę pełniła szkoła bracka we Lwowie. Głównym jej organizatorem był Grek, metropolita Arseniusz. Szkołę utworzono, „ażeby nie odpadły od swojej wiary pijąc w obcych źródłach wodę nauk pogańskich, za czym powszechna zguba blisko postępuje” – jak wtedy zapisano.
Podobną rolę odgrywały szkoły brackie w Brześciu, Kijowie, Łucku, Mohylewie, Mińsku, Winnicy, Lublinie, Bielsku, Pińsku, Turowie, Słucku, Dzisnie, Jewiu koło Wilna, Szkłowie, Kuteinie, Drui, Połocku i w wielu innych miejscowościach.
Najważniejszym ośrodkiem życia intelektualnego w ostatniej ćwierci XVI wieku była Akademia Ostrogska, założona w 1580 roku przez księcia Konstantego Bazylego Ostrogskiego. Jej program nauczania był zbliżony do programu zachodnich uniwersytetów. Pierwszym jej rektorem był Harasim Smotrycki, potem Sawa Flaczyn i Cyryl Lukarys, Grek pochodzący z Krety. Wielu Greków było w tej szkole wykładowcami. Znakomici byli też nauczyciele miejscowi, jak Jerzy Rohatyniec czy Wasyl Maruszycki, pisarz polemiczny. Absolwentami akademii były tak znakomite postacie, jak Zachariasz Kopystyński, hetman Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny, Melecjusz Smotrycki. Akademia łączyła wschodnią tradycję bizantyńską z zachodnim modelem oświatowym. Przyczyniła się do rozwoju kultury i literatury, zwłaszcza poprzez wydanie w 1581 roku w cerkiewnosłowiańskim Biblii Ostrogskiej.
Doświadczenia szkoły ostrogskiej wykorzystał metropolita Piotr Mohyła, przy powołaniu Akademii Kijowskiej. Stworzył nowoczesną szkołę, wzorowaną na kolegiach jezuickich. To budziło niezrozumienie wśród duchownych prawosławnych. Zarzucano, że nie jest prawowierna względem prawosławia. Duchowni zakonni nie rozumieli potrzeby łączenia kultury zachodniej z wiarą grecką. Inaczej to rozumiał metropolita, który doprowadził do połącznia szkoły przymonasterskiej i kijowskiego bractwa w jedną placówkę.
Kolegium kijowskie, późniejsza Akademia Mohylańska, nie zrywała jednak z prawosławną tradycją. Sylwester Kossow, rektor uczelni, polemista, w 1635 roku wystąpił w obronie charakteru uczelni w słynnym dziele „Egzegezis”.
Akademia Mohylańska stała się najważniejszym ośrodkiem intelektualnym, promieniującym na całą Europę wschodnią. Szczególną rolę odegrali jej absolwenci w życiu rosyjskiej Cerkwi prawosławnej w okresie synodalnym w osiemnastym wieku.
Rolę szkół w Cerkwi prawosławnej docenili twórcy Kongregacji Pińskiej. W postanowieniach z 1791 roku, reformujących Cerkiew w Rzeczypospolitej, znalazł się artykuł, dotyczący funkcjonowania szkolnictwa. Szkolnictwo miało objąć dzieci duchownych, a nawet włościańskie. Obowiązek założenia i utrzymania szkół parafialnych mieli proboszczowie parafii i przełożeni monasterów. Władze cerkiewne rozpoczęły przygotowywać podręczniki. Te reformy przyczyniły się do ożywienia oświaty. Proces nie trwał jednak długo. Wybuch wojny polsko-moskiewskiej oraz II i III rozbiór Rzeczypospolitej przekreślił postanowienia Kongregacji Pińskiej, a tym samym i rozwój szkolnictwa.
W czasie rozbiorów również rozwijało się szkolnictwo prawosławne, ale pozostawało pod wpływem rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Najbardziej popularne były szkoły gramoty
i ludowe jedno- i dwuklasowe.
W XIX wieku duchowni zdobywali edukację w licznych seminariach –
w Annopolu, Chełmie, Połocku, Wilnie, Żyrowicach. Pełne studia teologiczne oferowały akademie w Petersburgu, Kijowie, Moskwie i Kazaniu.
Po uzyskaniu niepodległości przez Polskę hierarchia cerkiewna dążyła do utworzenia własnych seminariów.
W 1921 roku takie seminaria powstały w Wilnie i Krzemieńcu. Z inicjatywy ministerstwa wyznań i oświecenia publicznego dokonano reformy szkolnictwa prawosławnego. Seminaria duchowne przekształcono w szkoły dziesięcioklasowe z uprawnieniami szkół średnich. Kształcenie w nich kończyło się maturą.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Anna Radziukiewicz, fot. autorka
