Geneza autokefalii sięga V wieku, gdy ukształtowały się cztery ośrodki administracji kościelnej, oprócz Rzymu Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima. Jest to jedna z zasadniczych form ustrojowych w Kościele prawosławnym, ustalająca samodzielność Kościoła krajowego i niezależność od zwierzchności władz duchownych za granicą, przy zachowaniu jedności wiary i zasad kanonicznych. Odrębny ustrój wewnętrzny, niezależność hierarchii i możliwość wyboru własnego zwierzchnika dla Cerkwi lokalnej, zachowanie lokalnych zwyczajów i obrzędów, niezależność prawodawstwa i sądownictwa – to zasady autokefalii, którą warunkują posiadanie przynajmniej czterech diecezji, trzech biskupów oraz dwóch monasterów. Jeden z kanonów apostolskich głosi, że biskupowi nie wolno opuszczać swojej diecezji i przechodzić do innej, nawet gdyby do tego przez wielu był skłaniany (Konstantynopol 381 r.).
Brak autokefalii Cerkwi prawosławnej w II RP podciąłby jej wielowiekowe fundamenty na ziemiach polskich i byłby dla niej uderzeniem samobójczym wobec zniewolenia jej w państwie bolszewickim oraz antymoskiewskich nastrojów w polskim społeczeństwie, świeżej pamięci prześladowań rozbiorowych i niedawnej wojny polsko-bolszewickiej.
Jak w kalejdoskopie
Pojęcia autonomii i autokefalii zostały wypracowane w drugim tysiącleciu chrześcijaństwa, chociaż świadomość kanoniczna odwołuje się do starożytnego Kościoła, gdy był on skupiony wokół swojego biskupa (eklezjologia eucharystyczna). Tam gdzie jest sprawowana Liturgia, tam też jest Kościół. Nie ma niezależności od Kościoła powszechnego w zakresie doktryny: – Ważnym dla przedstawienia zasad przyznawania przywileju autokefalii są orzeczenia IV Soboru Powszechnego, które dają przywilej czci biskupom, najpierw Rzymu, Aleksandrii, Jerozolimy, Antiochii, a później Konstantynopola i kodyfikacja IV Soboru w kanonach 9, 17, 28, który według kanonistów tradycji greckiej daje szczególne prawo biskupowi Konstantynopola, zgodnie z zasadą pentarchii – mówił o. prof. Jerzy Tofiluk.
– Zdarzało się, że autokefalię ogłaszała władza państwowa wraz z episkopatem lokalnym. Natomiast patriarchat Konstantynopola przyznał autokefalię na przykład Cerkwi serbskiej (w roku 1218 i 1879), greckiej (1890), rumuńskiej (1895), Cerkwi w Polsce (1924), albańskiej (1937), gruzińskiej (1990), czechosłowackiej (1998). Erygowanie patriarchatu ruskiej Cerkwi, mające miejsce w 1589 roku, zostało przyjęte na soborze Cerkwi konstantynopolitańskiej w 1590 roku. Jednak na żądanie patriarchy aleksandryjskiego Melecjusza Pigasa, który nie uczestniczył w tym soborze, w roku 1593 został ponownie zwołany sobór, który usankcjonował tę decyzję. Tak więc nie sam patriarcha ekumeniczny, ale również przedstawiciele innych patriarchatów, przynajmniej pośrednio, zdecydowali o podniesieniu do rangi patriarchatu Cerkiew na Rusi.
Także Cerkiew ruska nadawała autokefalię Cerkwi polskiej (1948), czechosłowackiej(1991), Cerkwi prawosławnej w Ameryce (1970) i w Gruzji (1943). Patriarchat antiocheński nadał autokefalię Cerkwi gruzińskiej (486), a od 1010 roku katolikos Gruzji nosi tytuł patriarchy, współcześnie zaś patriarchat serbski przyznał autokefalię Cerkwi w Macedonii (2022). Znamy przypadki połączenia kilku Cerkwi autokefalicznych w jedną, na przykład w 1920 roku serbska, karłowacka, a także autonomiczne Cerkwie Bośni i Hercegowiny i część Cerkwi Konstantynopola zjednoczyły się w jedną autokefaliczną Cerkiew serbską.
Jednym z warunków uzyskania autokefalii jest posiadanie określonego kanonicznego terytorium. Czasami do cerkiewnej niezależności dążyły bardziej władze państwowe niż episkopat tego państwa. Grecja uzyskała niepodległość w 1821 roku, autokefalię ogłosił episkopat Grecji dzięki zabiegom króla w 1833, a dopiero w 1850 została uznana przez patriarchę Konstantynopola. Państwo rumuńskie uzyskało niepodległość w 1860 roku i arbitralne ogłoszenie autokefalii miało miejsce w 1864 roku, a dwadzieścia lat później przyznał ją patriarcha Konstantynopola. Albania uzyskała niepodległość w 1922 roku i wtedy jej Cerkiew ogłosiła autokefalię, ale została ona uznana dopiero w 1937 roku. Jednostronne ogłoszenie autokefalii spowodowało rozłam w Gruzji (1917-1943, brak relacji Tbilisi-Moskwa). W Bułgarii, po fiasku rozmów z Konstantynopolem w 1872 roku, tamtejsi biskupi ogłosili autokefalię jeszcze przed uzyskaniem niepodległości w 1878, za co episkopat został ekskomunikowany we wrześniu 1872; potępiono na lokalnym soborze egzarchat. Dopiero 22 lutego 1942 roku doszło do ogłoszenia autonomii i autokefalii. Cerkiew Macedonii funkcjonowała od 1958 roku jako autonomiczna w jurysdykcji serbskiej Cerkwi i w 1997 roku jednostronnie ogłosiła autokefalię, przez co wszystkie Cerkwie traktowały ją jako niekanoniczną. 9 maja 2022 roku patriarchat Konstantynopola uznał macedońską Cerkiew za kanoniczną i autonomiczną, a patriarchat serbski ustanowił kontakty i jedność eucharystyczną z Cerkwią macedońską, a miesiąc później udzielił jej autokefalii. Dopiero kilka dni później nastąpiła oficjalna decyzja Konstantynopola.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Grzegorz Jacek Pelica, fot. autor
