Nie wszyscy turyści, zachwycający się parafialną, murowaną cerkwią św. Mikołaja Cudotwórcy w Białowieży wiedzą, że na miejscowym cmentarzu znajduje się jeszcze jedna cerkiew, drewniana, starsza od parafialnej o 22 lata. Jej patronami są św. św. Cyryl i Metody. Cerkiew jest nieduża, ale przyciąga wzrok każdego, kto przychodzi na cmentarz. Jest ładnie usytuowana. Stąd są odprawiani do Boga wszyscy prawosławni mieszkańcy, których doczesne szczątki są grzebane na białowieskiej nekropolii. Świątynia cmentarna liczy sobie już 151 lat.
Przed zbudowaniem tej cerkwi niedaleko niej była kaplica unicka, wzniesiona prawdopodobnie w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. W imieniu króla ufundował ją Tomasz Klawa – podłowczy białowieski i kobryński. Białowieżanie w tym czasie należeli do parafii suchopolskiej. Cerkiew parafialna w Suchopolu była oddalona o około trzydziestu kilometrów, zatem paroch suchopolski przyjeżdżał na posługę duszpasterską do Białowieży rzadko. Pierwszy opis kaplicy unickiej znajdujemy w „Inwentarzu Puszcz JKM-ci Dóbr Stołowych Ekonomij Brzesckiey” z 1780 roku. Została ona zbudowana z bali oszalowanych deskami. Jej podłoga i sufit też były obite deskami. Ołtarz wykonano z desek heblowanych. Kaplica posiadała ogrodzenie żerdziowe.
Są podstawy do twierdzenia, że kaplica została rozebrana na początku lat dziewięćdziesiątych XVIII wieku. Ostatnia informacja pochodzi z 1790 roku, a dotyczy ksiąg metrykalnych. W akcie funduszu, wzniesionej w 1793 roku w Białowieży cerkwi unickiej, położonej w odległości około dwóch kilometrów na wschód od prawdopodobnie nieistniejącej już kaplicy. Jako powód budowy podano, że mieszkańcy oraz służba leśna narzekają, że nie mają własnej świątyni i są pozbawieni uczestnictwa w nabożeństwach. W znanych nam aktach z wizyt unickiej parafii białowieskiej w roku 1818 i 1819 wyraźnie odnotowano, że parafia kaplicy nie posiada.
Parafia unicka w Białowieży powstała dopiero w 1799 roku. Zgodnie z przekazami ustnymi przy cerkwi został założony cmentarz. Potwierdzają to zachowane księgi metrykalne z tamtego okresu. Cmentarz mógł istnieć do połowy XIX wieku, do czasu funkcjonowania tej świątyni. Opuszczoną, chylącą się ku upadkowi, cerkiew rozebrano w 1870 roku. Ślady cmentarza przy tej cerkwi się nie zachowały.
W 1855 roku w Białowieży wybudowano nową, już prawosławną, cerkiew parafialną, bowiem po zniesieniu w 1839 roku unii kościelnej na terenach Cesarstwa Rosyjskiego większość unitów przeszła na wiarę przodków, czyli na prawosławie, pozostali na katolicyzm. Cerkiew była drewniana i znajdowała się w pobliżu obecnej, murowanej, wyświęconej w 1895 roku.
Po wzniesieniu nowej cerkwi prawosławnej zmarłych zaczęto grzebać w miejscu, gdzie obecnie znajduje się cmentarz. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane groby. Jednak po większości pochówków z drugiej połowy XVIII wieku nie zachowały się żadne ślady powierzchniowe.
W 1873 roku ze środków zebranych przez białowieskich parafian wybudowano na cmentarzu nową, drewnianą prawosławną cerkiew. Na patronów obrano św. św. Cyryla i Metodego.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Piotr Bajko
fot. z archiwum Andrzeja Buszko
