Rusini zamieszkujący region Łemkowyny od zawsze należeli do wschodniego kręgu kulturowego i równocześnie wschodniej gałęzi chrześcijaństwa. Historycznie Łemkowyna była zatem prawosławna.
Wśród badaczy i wiernych istnieją dwie teorie na temat, skąd na Łemkowynę przywędrowało wschodnie chrześcijaństwo. Jedni wskazują na misję cyrylometodiańską, drudzy nawiązują do chrztu Rusi Kijowskiej. Najpewniej oba wydarzenia miały wpływ na kształtowanie się pierwszych ośrodków wschodniego chrześcijaństwa na ziemiach dzisiejszej Rusi Karpackiej, w tym Łemkowyny.
Religia do 1947 roku
Prawie do końca XVII wieku obszar Łemkowyny należał do prawosławnej diecezji przemyskiej. Prawosławne parafie Łemkowyny wchodziły w owym czasie w skład dekanatów bieckiego, dukielskiego, jasielskiego, krośnieńskiego, muszyńskiego oraz sanockiego.
Przełomowym wydarzeniem, które zmieniło ukształtowany dotychczas porządek, było przystąpienie przez prawosławną diecezję przemyską do unii brzeskiej. Stało się to w 1691 roku, a więc prawie sto lat później niż doszło do jej podpisania w Brześciu nad Bugiem (1596). Ówczesnym biskupem przemyskim był Innocenty Winnicki, który po przystąpieniu do unii rozpoczął trwający kilkadziesiąt lat proces szerzenia na Łemkowynie wpływów Kościoła unickiego (greckokatolickiego).
Dopóki duchowni greckokatoliccy nie wprowadzali nieznanych dotąd w prawosławiu elementów wyznania łacińskiego, dopóty ówcześni Łemkowie częstokroć nie mieli świadomości, że należą do Kościoła katolickiego. Hierarchia greckokatolicka, uwzględniając konserwatyzm Rusinów, nie wprowadziła początkowo zmian w Liturgii i wystroju świątyń. Tym niemniej w XVIII wieku na Łemkowynie istniało około 140 świątyń greckokatolickich. Parafie unickie działały w większości łemkowskich wsi, wypierając de iure prawosławie z opisywanych terenów.
Jednakże późniejsze próby latynizacji obrządku oraz wpływania na świadomość narodową Łemków ze strony biskupów i księży greckokatolickich o orientacji ukraińskiej (początek XX wieku) oraz popularny w tym czasie w Europie środkowo-wschodniej nurt panslawistyczny doprowadziły do masowych procesów konwersji na prawosławie (czy jak mawiają sami prawosławni Łemkowie – powrotu do wiary przodków).
Pierwsze powroty Łemków do prawosławia rozpoczęły się już przed pierwszą wojną światową. Procesy te były reakcją na silną agitację proukraińską, prowadzoną przez część duchowieństwa greckokatolickiego, ale także odpowiedzią na stopniową latynizację obrządku wschodniego. Jednym z pionierów powrotu Łemków do prawosławia był młody łemkowski duchowny, o. Maksym Sandowicz, za sprawą którego w 1911 roku część mieszkańców wsi Grab, Długie i Radocyna przeszła na prawosławie.
Nieufność części Łemków do Kościoła greckokatolickiego wzmocniła się po osadzeniu przez Austriaków przedstawicieli orientacji staroruskiej i rusofilskiej w obozie koncentracyjnym w Talerhofie w Austrii. Wśród uwięzionych znajdowali się przedstawiciele inteligencji, w tym także duchowni greckokatoliccy. Wśród represjonowanych żywa była idea powrotu do prawosławia jako szansy na zachowanie odrębności narodowej. Wspomnienia Talerhofu oraz prześladowań z czasów pierwszej wojny światowej (zwłaszcza rozstrzelanie Maksyma Sandowicza we wrześniu 1914 roku i późniejszy jego kult wśród Łemków) stały się elementem integrującym społeczność łemkowską oraz czynnikiem wiążącym ją z prawosławiem, kojarzonym ze swobodą wyrażania rusińskiej idei.
Fala masowych powrotów do prawosławia nastąpiła w latach 1926-1928 i trwała do 1933 roku. W nomenklaturze (głównie katolickiej) proces ten nazywany jest schizmą tylawską (określenie pochodzi od nazwy wsi Tylawa, gdzie w 1926 roku część mieszkańców przeszła do Cerkwi prawosławnej). W tym okresie w wielu łemkowskich wsiach zostały wybudowane nowe świątynie prawosławne (w większości będące czasowniami).
Wskutek tych wydarzeń Watykan dekretem z 10 lutego 1934 roku o nazwie Quo aptius consuleret utworzył specjalnie dla Łemków odrębną jednostkę jurysdykcyjną – Apostolską Administrację Łemkowyny. Składała się z dziewięciu zachodnich dekanatów, wydzielonych z greckokatolickiej diecezji przemyskiej. Na ich terenie działało 121 parafii, podporządkowanych bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, skupiających 127 000 wiernych i 130 duchownych, którzy nieśli posługę w 204 cerkwiach parafialnych i filialnych. Głównym celem było powstrzymanie rozprzestrzeniania się prawosławia. Istotne z punktu widzenia łemkowskiej inteligencji było również to, że AAŁ była strukturą propagującą łemkowską ideę narodową.
Struktura wyznaniowa po 1947 roku
Wysiedlenia na radziecką Ukrainę w latach 1944-1945 oraz przeprowadzenie deportacji Łemków w ramach Akcji Wisła w 1947 roku sprawiło, że na Łemkowynie przestały de facto istnieć struktury zarówno Cerkwi prawosławnej, jak i greckokatolickiej. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że de iure AAŁ przestała istnieć dopiero w 1991 roku – znajduje to potwierdzenie w dokumentacji kościelnej. Przez cały czas struktura była wspominana w Annuario Pontifico (ostatnia wzmianka w 1990 roku) jako Apostolica Administratio pro Lemkis. Z papieskiego almanachu AAŁ zniknęła dopiero w 1991 roku, kiedy jej terytorium formalnie wcielono w struktury archidiecezji przemysko-warszawskiej Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej w Polsce.
Po przeprowadzeniu Akcji Wisła trudniejsza sytuacja dotyczyła Cerkwi greckokatolickiej, która w całości została uznana przez władze państwowe za nielegalną. W istocie struktury greckokatolickie zostały zlikwidowane, a poszczególni duchowni zostali poddani represjom i inwigilacji. W pierwszych latach po przesiedleniu greckokatoliccy Łemkowie na ziemiach swojego przesiedlenia uczestniczyli w życiu religijnym w większości w świątyniach prawosławnych i rzymskokatolickich. Dopiero w latach 50. i 60. XX wieku zostały zorganizowane pierwsze greckokatolickie ośrodki duszpasterskie – tytułem przykładu wymienić można Legnicę, Szprotawę, Wołów, Patokę, Zieloną Górę czy Przemków. Obecnie Cerkiew greckokatolicka w Polsce posiada trzy diecezje.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Seweryn Kosowski https://www.lem.fm, fot. Henryk Bielamowicz (Wikipedia.org)
