Chiny to państwo zamieszkiwane przez ponad 1,4 miliarda ludzi, co stanowi prawie dwadzieścia procent całej populacji światowej. Istnieje tam pięćdziesiąt sześć grup etnicznych, spośród których największą są Hanowie. Kraj zajmuje trzecie miejsce na świecie pod względem powierzchni. Chiny podzielone są na dwadzieścia dwie prowincje, pięć regionów autonomicznych: Kuangsi, Mongolia Wewnętrzna, Ningxia, Sinciang, Tybet, cztery miasta wydzielone: Chongqing, Pekin, Szanghaj, Tiencin oraz dwa specjalne regiony administracyjne: Hongkong i Makau. Chińska Republika Ludowa graniczy z czternastoma państwami. Są to: Afganistan, Bhutan, Indie, Kazachstan, Kirgistan, Korea Północna, Laos, Mjanma, Mongolia, Nepal, Pakistan, Rosja, Tadżykistan, Wietnam. Według tradycji świadectwo chrześcijańskiej wiary dotarło na tereny Chin wraz z przybyciem św. apostoła Tomasza. W VII wieku próby ewangelizacji Chin podjęli mnisi nestoriańscy, którzy dokonali przekładów ksiąg chrześcijańskich na język chiński. W IX wieku nestorianizm został zakazany, a monastery zburzone. Pierwsza prawosławna wspólnota w tym kraju pojawiła się pod koniec XVII wieku. W tym roku mija 165 lat od założenia dwóch pierwszych prawosławnych monasterów w Chinach.
Historia pojawienia się wyznawców prawosławia na terenie dzisiejszych Chin sięga XIII wieku, kiedy to po spaleniu Kijowa przez Mongołów kilkadziesiąt tysięcy osób pochodzenia ruskiego przesiedlono do dalekich rejonów Azji. W połowie kolejnego stulecia ulegli oni całkowitej asymilacji, gdyż w Chinach byli pozbawieni wsparcia duchowego i nie mieli żadnego kontaktu z ojczyzną.
W 1685 roku podczas wojny granicznej w miejscowości Ałbazin nad Amurem w Syberii pomiędzy Rosją a Chinami, rządzonymi przez mandżurskiego cesarza Kangxi, kilkudziesięciu Rosjan trafiło do niewoli. Były to rodziny Jakowlewów, Dubininów, Romanowów, Habarowych i Hołostowych, których obecne chińskie nazwiska to Yao, Du, Ro, Ha i Ho. Wśród grupy pojmanych był także o. Maksym Leontiew, który utworzył w Pekinie prowizoryczną pierwszą prawosławną świątynię św. Mikołaja Cudotwórcy. Dzięki jego staraniom w 1696 roku poświęcono w stolicy cerkiew ku czci Mądrości Bożej Hagia Sophia.
18 czerwca 1700 roku car Piotr I Wielki wydał ukaz o utworzeniu rosyjskiej misji prawosławnej w Chinach, której celem było zapewnienie opieki duszpasterskiej wiernym w Pekinie. Dopiero po kilkunastu latach rozpoczęła ona swoje funkcjonowanie. Jej oficjalny status uregulowano 23 sierpnia 1727 roku na mocy traktatu kiachtańskiego, zawartego przez Imperium Rosyjskie i Cesarstwo Chińskie. Zezwolono na legalną działalność kapłanów prawosławnych na terenie Chin. W skład misji w Pekinie wchodziło trzech duchownych i sześciu świeckich pracowników. W okresie 1727-1732 wybudowano cerkiewny kompleks w centrum Pekinu, który stał się także miejscem działalności naukowej i realizacji funkcji dyplomatycznych. Wzniesiona pod koniec XVII wieku świątynia Mądrości Bożej Hagia Sophia uległa całkowitemu zniszczeniu w wyniku trzęsienia ziemi 19 sierpnia 1730 roku. Po dwóch latach została odbudowana ku czci Zaśnięcia Matki Bożej.
W 1858 roku wraz z założeniem stałej placówki dyplomatycznej Imperium Rosyjskiego w Pekinie powiększono teren misji, na którym założono dwa pierwsze chińskie monastery – męski i żeński. Wzniesiono liczne zabudowania w chińskim stylu architektonicznym m.in. bibliotekę, drukarnię, szkołę, stację meteorologiczną, młyn, a także rozpoczęto produkcję świec.
Po podpisaniu traktatu w Czuguczaku (obecnie Tacheng) w 1864 roku, nadającego obcokrajowcom prawo do wolności religijnej, rozpoczęto aktywną działalność misyjną. W wielu miejscowościach wybudowano nowe świątynie, założono szkoły. Zaczęto tłumaczyć księgi liturgiczne na język chiński. Początek XX wieku był okresem intensywnego rozwoju pekińskiej misji. Dokonano tłumaczenia Pisma Świętego, tekstów nabożeństw, niektórych dzieł Ojców Cerkwi na język chiński. Wydawano prace naukowe pracowników misji, jak również literaturę duchową. W Moskwie i Petersburgu funkcjonowały podworija pekińskiej misji.
Od momentu powstania prawosławna misja nie doświadczała negatywnych działań ze strony chińskich mieszkańców. Sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z wybuchem w 1899 roku zbrojnego wystąpienia ludowego, skierowanego przeciw cudzoziemcom i cesarskiej dynastii Qing, zwanego „powstaniem Yihequan” lub „powstaniem bokserów”. W nocy 11 czerwca 1900 roku zabudowania misji zostały zniszczone, natomiast jej kierownik, archimandryta Innocenty (Figurowski; 1863-1931), razem z pozostałymi misjonarzami schronił się w budynku ambasady. W nocy z 23 na 24 czerwca zamordowano 222 wyznawców prawosławia narodowości chińskiej wraz z o. Mitrofanem Chi Sung (1855-1900). Ciała zabitych wrzucono do wspólnego grobu, na którym w 1904 roku w celu ich upamiętnienia wzniesiono cerkiew Wszystkich Świętych Męczenników Cerkwi Prawosławnej.
Zamordowani zostali kanonizowani przez Rosyjską Cerkiew Prawosławną jako święci wyznawcy i męczennicy za wiarę w Jezusa Chrystusa. Powstał tekst nabożeństwa ku ich czci w języku cerkiewnosłowiańskim, chińskim i angielskim, a także napisano ikonę. 222 nowych męczenników chińskich, znanych z imienia i nazwiska. Ich pamięć czczona jest przez Cerkiew prawosławną 24 czerwca według kalendarza juliańskiego.
3 czerwca 1902 roku archimandryta Innocenty (Figurowski) otrzymał chirotonię biskupią. Hierarcha nauczył się języka chińskiego i opracował słownik chińsko-rosyjski, który został wydany w sześciu tomach w Pekinie w 1906 roku. W latach 1903-1906 na założonym przez misję cmentarzu prawosławnym wybudowano cerkiew św. Serafina z Sarowa ze środków państwowych w ramach rekompensacji za zniszczone świątynie podczas „powstania Yihequan”. W 1904 roku zaczęto wydawać czasopismo „Chiński Błagowiestnik”, które ukazywało się przez ponad czterdzieści lat.
Wybuch rewolucji w Rosji w 1917 roku rozpoczął okres ogromnej destabilizacji zarówno politycznej, społecznej, jak i religijnej. Tragiczne zdarzenia spowodowały masową emigrację ludności do Chin. Źródła historyczne wspominają o ponad pięciuset tysiącach przesiedleńców. W zaistniałej sytuacji rosyjska misja prawosławna w Chinach zaprzestała swej działalności wśród Chińczyków, a skupiła się na pracy duszpasterskiej przede wszystkim z rosyjskimi przybyszami.
16 kwietnia 1920 roku do Pekinu dotarły ciała ośmiu osób związanych z rodziną Romanowych, zamordowanych w nocy z 17 na 18 lipca 1918 roku w Ałapajewsku na Uralu. Umieszczono je w krypcie cmentarnej cerkwi św. Serafina z Sarowa. Były wśród nich relikwie później kanonizowanych wielkiej księżnej Elżbiety Fiodorowny Romanowej i mniszki Barbary Jakowlewoj, które w styczniu 1921 roku zostały przewiezione do cerkwi św. Marii Magdaleny w Jerozolimie, gdzie znajdują się do dziś.
Od 1918 roku misja nie miała żadnych kontaktów z patriarchatem moskiewskim, wskutek czego tak jak inne zagraniczne struktury Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, zgodnie z postanowieniem patriarchy Tichona (Biełławina) i Wyższej Rady Cerkiewnej, 7 listopada 1920 roku tymczasowo przeszła pod jurysdykcję Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej za Granicą. W 1922 roku utworzono nową diecezję pekińską, której zwierzchnikiem został kierownik misji, arcybiskup Innocenty (Figurowski). W jej skład wchodziły wikariaty w Szanghaju pod przewodnictwem biskupa Szymona (Winogradowa; 1876-1933) i Tiencinu pod kierownictwem biskupa Jonasza (Pokrowskiego; 1888-1925), ucznia starców optyńskich, kanonizowanego w 1996 roku.
Na terytorium Mandżurii w 1922 roku powstała diecezja harbińska podlegająca bezpośrednio Synodowi Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej za Granicą. Jej zwierzchnikiem został metropolita Metody (Gierasimow; 1856-1931). Założono tam męski monaster Kazańskiej Ikony Matki Bożej, przy którym swą działalność prowadziła drukarnia, apteka, szpital z ambulatorium, gdzie w ciągu dziesięciu lat przebadano ponad sto tysięcy ludzi. W 1931 roku diecezję harbińską objął arcybiskup Melecjusz (Zaborowski; 1868-1946), który zainicjował powstanie w 1934 roku Instytutu św. Włodzimierza z trzema wydziałami: teologicznym, politechnicznym i wschodnio-ekonomicznym. Hierarcha przyczynił się do założenia seminarium duchownego, czterech monasterów, bractwa św. Jana Teologa, pracowni ikonograficznej, a także do publikacji ksiąg liturgicznych i rozpoczęcia produkcji świec. W 1932 roku poświęcono nowy sobór Mądrości Bożej Hagia Sophia w Harbinie o wysokości ponad czterdziestu ośmiu metrów, mogący pomieścić dwa tysiące ludzi, co uczyniło go jedną z największych chrześcijańskich świątyń na Dalekim Wschodzie.
W 1934 roku biskupem diecezji Szanghaju został Jan (Maksymowicz; 1896-1966), który został kanonizowany w 1994 roku. W Szanghaju pojednał on wspólnoty prawosławne podzielone m.in. ze względów etnicznych, otworzył podworije pekińskiego żeńskiego monasteru Opieki Matki Bożej, a także założył sierociniec św. Tichona Zadońskiego, którego wychowankami było około trzy i pół tysiąca dzieci. Staraniem hierarchy kontynuowano wznoszenie nowych cerkwi, m.in. soboru katedralnego Ikony Matki Bożej Orędowniczka grzesznych o wysokości trzydziestu pięciu metrów, mogącego pomieścić dwa i pół tysiąca wiernych i trzystuosobowy chór. Hierarcha pomagał ubogim i opuszczonym, odwiedzał więźniów, wspierał wiernych pomocą materialną i dobrym słowem. Otaczał ludzi duchową opieką i swoją modlitwą, dzięki której wielokrotnie miały miejsce uzdrowienia chorych znajdujących się w stanie krytycznym. Arcybiskup Jan codziennie sprawował Liturgię i swoim skromnym, szlachetnym postępowaniem zadziwiał ludzi.
Od początku lat 20. do końca lat 40. XX wieku w Chinach wybudowano sto sześć cerkwi znajdujących się zarówno na północy jak i na południu kraju, m.in. w Pekinie, Harbinie, Sinciangu, Hong Kongu, Szanghaju (dwanaście), Haikou, Tiencinie. W grudniu 1945 roku diecezja pekińska i harbińska przeszły do jurysdykcji patriarchatu moskiewskiego. W kolejnym roku decyzją Synodu Biskupów Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej stały się one częścią nowo utworzonego egzarchatu Azji Wschodniej.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. orthodox.cn, chinese.orthodoxy.ru, orthodoxbj.com
