Kalendarz jest jednym z najważniejszych wyznaczników czasu, który dzieli go na powtarzające się cyklicznie okresy. Ze względu na sposób określania długości roku i liczbę miesięcy można wyróżnić kalendarze słoneczne, czyli solarne (juliański, gregoriański, perski), księżycowe, czyli lunarne (starogrecki, rzymski, babiloński), a także księżycowo-słoneczne (egipski, żydowski, chiński). Kalendarz bywa określany mianem „rytmicznej pamięci człowieka”, jak również narzędziem rachuby czasu, organizującym ludzkie życie w kontekście historycznym i kosmicznym.
Starożytny kalendarz juliański został opracowany na prośbę Juliusza Cezara przez grupę uczonych pod kierownictwem greckiego astronoma i matematyka Sosygenesa z Aleksandrii i oficjalnie wprowadzony 1 stycznia 45 roku p.n.e. Obowiązywał w Europie przez wiele stuleci. Stał się podstawą utworzenia cerkiewnego kalendarza roku liturgicznego. Dokonano syntezy wiedzy astronomicznej starożytnej Babilonii i Egiptu oraz nauki ojców Cerkwi aleksandryjskiej. Odbyło się to za panowania cesarza św. równego apostołom Konstantyna Wielkiego w IV wieku. Utworzono unikalny system liczenia czasu integralnie łączący w sobie kalendarz juliański z aleksandryjską paschalią.
W Cesarstwie Wschodniorzymskim w związku z istnieniem kilkunastu systemów rachuby lat (datacja według indykcji, olimpiad, panowania władców) wyznaczono wspólny kalendarz, nazwany później bizantyńskim. Posługiwano się nim od VII wieku, aż do upadku cesarstwa w 1453 roku. Został oficjalnie wprowadzony w 988 roku przez cesarza Bazylego II Bułgarobójcę (976-1025). Opierał się na głównych zasadach kalendarza juliańskiego, jednak początek roku przypadał nie 1 stycznia, lecz 1 września, co było formalnie uznane już w 537 roku.
Początek ery wyznaczono na 5509 rok od stworzenia świata. Dokonano tego na podstawie tekstów biblijnych – Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz (Rdz 1,27), tak upłynął wieczór i poranek – dzień szósty (Rdz 1,31), jeden dzień u Pana jest jak tysiąc lat, a tysiąc lat jak jeden dzień (2 P 3,8). Chrześcijańscy teolodzy doszli do wniosku, że jeżeli Adam został stworzony w połowie szóstego dnia stworzenia, zatem Chrystus przyszedł na ziemię w połowie szóstego tysiąclecia, a więc około 5500 roku od stworzenia świata. W VII wieku na podstawie kontekstu trzeciego kanonu VI Soboru Powszechnego (680-681), jak również kwestii cyklu indykcji, czyli piętnastoletnich okresów podatkowych, ustalono datę, od której liczono kolejne lata, czyli od soboty 1 września 5509 roku, od stworzenia świata. Początkowo w latach przestępnych, co cztery lata, zarówno w kalendarzu juliańskim, jak i bizantyjskim powtarzano datę 24 lutego. Dopiero w późnym średniowieczu zaczęto dodawać dzień 29 lutego.
Kalendarz bizantyński wyznaczał określony cykl skoncentrowany na dacie Paschy, która stanowiła centrum i punkt odniesienia dla wyliczeń dat innych świąt. Nazywany jest on wielkim indyktionem i wynosi 532 lata. Po tym okresie cykl paschalny powtarza te same daty, przypadające w te same dni tygodnia. Cykl 532 lat stanowi połączenie 28 cyklów księżycowych i 19 cyklów słonecznych. Indyktiony liczono od początku ery bizantyńskiej. Zatem dwunasty wielki indyktion rozpoczął się w 345 roku, trzynasty w 877 roku, czternasty w 1409 roku, a piętnasty w 1941 roku. Kolejny szesnasty wielki indyktion rozpocznie się w 2473 roku. Natomiast mianem indyktionu określa się roczny cykl nabożeństw. Początek indyktionu, czyli początek nowego roku cerkiewnego przypada na 1 września według kalendarza juliańskiego, czyli 14 września według kalendarza gregoriańskiego.
Kalendarz bizantyński był stosowany w prawosławnych krajach m.in. w Serbii i Bułgarii. W Rosji obowiązywał jako oficjalny system oznaczania czasu do końca XVII wieku. Car Piotr I Wielki ukazem z 19 grudnia 7208 roku wprowadził kalendarz juliański, według którego lata liczone są od narodzenia Chrystusa. Postanowienie weszło w życie 1 stycznia 7208 roku (nowy rok rozpoczynał się dopiero we wrześniu), czyli według nowo wprowadzonego kalendarza 1 stycznia 1700 roku. Kalendarz juliański obowiązywał w Rosji do 31 stycznia 1918 roku.
W celu zamiany daty naszej ery, czyli po narodzeniu Chrystusa na datę bizantyńskiej ery, czyli od stworzenia świata należy od stycznia do sierpnia bieżącego roku dodać 5508 lat, natomiast od września do grudnia 5509 lat. Obecny 2020 rok kalendarza juliańskiego do 31 sierpnia (13 września według kalendarza gregoriańskiego) to według bizantyńskiej rachuby lat rok 7528, zaś 1 września (14 września według kalendarza gregoriańskiego) 2020 roku rozpocznie się nowy 7529 rok od stworzenia świata (który będzie trwać do 13 września 2021 roku według kalendarza gregoriańskiego).
Kalendarz juliański obowiązywał w wielu państwach przez stulecia. 24 lutego 1582 roku papież Grzegorz XIII (1502-1585) wydał bullę Inter gravissimas, ustanawiającą i wprowadzającą kalendarz gregoriański. Był to w zasadzie kalendarz juliański zreformowany przez włoskiego astronoma i lekarza Luigiego Giglio (1510-1576), pochodzącego z Kalabrii na południu Italii. Nowy kalendarz pomijał dziesięć dat dziennych. Po dniu 4 października nastąpił kolejny, który w kalendarzu juliańskim oznaczony był 5 października, natomiast w kalendarzu gregoriańskim 15 października.
Modyfikacja gregoriańska zlikwidowała dziesięć realnie istniejących dni, co wywołało niepokój i oburzenie wśród części społeczeństwa. Astronom Mikołaj Kopernik (1473-1543) odmówił udziału w przygotowaniu nowego kalendarza, które rozpoczęło się już na soborze laterańskim w 1514 roku. Opracował i wysłał jedynie własny projekt reformy kalendarza. Znakomity francuski chronolog Joseph Scaliger (1540-1609), zdecydowany przeciwnik reformy kalendarza, w swoim traktacie „Nowa praca dla ulepszenia obliczeń czasu” udowodnił, że juliański system kalendarzowo-chronologiczny zdolny jest zapewnić nieprzerwane obliczenia w światowej chronologii. Juliańskie obliczenia upływu czasu w redakcji Scaligera stanowią podstawę wszystkich obliczeń astronomicznych. Z formalno-naukowego punktu widzenia kalendarz gregoriański pod żadnym względem nie przewyższa kalendarza juliańskiego, ponieważ oba kalendarze są różne w swoich zasadach.
W wyniku reformy gregoriańskiej zmieniono regułę wyznaczania lat przestępnych. Ustalono, że lata o liczbach podzielnych przez sto, ale niepodzielnych przez czterysta nie będą przestępne. Zachowano natomiast przestępność pozostałych lat o liczbach podzielnych przez cztery. Korekta była zastosowana dotychczas trzykrotnie. Lata 1700, 1800, 1900 były w kalendarzu gregoriańskim latami zwykłymi, a w juliańskim przestępnymi, natomiast lata 1600 i 2000 pozostały przestępne w obu kalendarzach.
W ten sposób różnica dziesięciu dni między kalendarzami trwała od 15 października 1582 roku do 11 marca 1700 roku, różnica jedenastu dni od 12 marca 1700 roku do 12 marca 1800 roku, dwunastu dni od 13 marca 1800 roku do 13 marca 1900 roku, natomiast obecna różnica trzynastu dni dotyczy okresu od 14 marca 1900 roku do 14 marca 2100 roku. Od 15 marca 2100 roku do 15 marca 2200 roku będzie wynosiła czternaście dni. W związku z narastaniem różnicy między kalendarzem juliańskim i gregoriańskim, prawosławne Cerkwie posługujące się kalendarzem juliańskim powinny świętować Boże Narodzenie od 2101 roku nie 7 stycznia, jak to trwa w XX i XXI wieku, lecz 8 stycznia, który w kalendarzu liturgicznym będzie odpowiadał 25 grudnia według kalendarza juliańskiego.
Przechodzenie poszczególnych państw z kalendarza juliańskiego na kalendarz gregoriański nie było zsynchronizowane i jednakowe na całym świecie. Reforma dokonała się w poszczególnych krajach w różnym czasie. Kalendarz gregoriański najszybciej został przyjęty w krajach o przeważającej liczbie wyznawców rzymskiego katolicyzmu. We Włoszech, Hiszpanii, Polsce i Portugalii nastąpiło to już bezpośrednio po 4 października 1582 roku. We Francji dokonało się to w grudniu. W latach 1583-1584 reformę przyjęto w rzymskokatolickich regionach Niemiec i Szwajcarii, w Austrii i Czechach. Większość pozostałych państw zachowała jako obowiązujący kalendarz juliański. W krajach protestanckich kalendarz gregoriański wprowadzono o wiele później. W Danii, Holandii, Islandii i protestanckiej części Niemiec i Szwajcarii dopiero w 1700 roku, w Wielkiej Brytanii i jej koloniach (w tym obecne Stany Zjednoczone) w 1752 roku, w Szwecji w 1753 roku. W kolejnych wiekach zmiana nastąpiła na Alasce w 1867 roku, w Japonii w 1872 roku, w Korei w 1896 roku, w Chinach w 1912 roku, w Bułgarii w 1916 roku. W Rosji kalendarz gregoriański wprowadzono w 1918 roku, po zwycięstwie rewolucji, która wybuchła w czasie obowiązywania starego kalendarza, pod koniec października 1917 roku. Wkrótce reformę przeprowadzono również w Jugosławii i Rumunii. Ostatnim europejskim krajem, który przeszedł z kalendarza juliańskiego na gregoriański była Grecja, w której zmiana nastąpiła w 1923 roku. Kalendarz gregoriański wprowadzono w Turcji w 1926 roku, w Egipcie w 1928 roku, natomiast w Arabii Saudyjskiej dopiero w 2016 roku. Obecnie istnieje jedynie kilka państw na świecie, gdzie nie obowiązuje kalendarz gregoriański. Są to Afganistan, Etiopia, Iran i Nepal.
Zmiana obowiązującego kalendarza w poszczególnych państwach wywołała pewne problemy i nieporozumienia. Dochodziło do kuriozalnych sytuacji. W Szwecji wskutek reform i toczących się wojen na podstawie decyzji króla Karola XII Wittelsbacha (1682- 1718) w 1712 roku w kalendarzu pojawił się dzień 30 lutego. Na Alasce zmiana kalendarza zbiegła się z przeniesieniem linii zmiany daty. Po piątku 6 października 1867 roku według kalendarza juliańskiego, nastąpił kolejny piątek 18 października 1868 roku według kalendarza gregoriańskiego.
W związku z przechodzeniem różnych krajów z kalendarza juliańskiego na gregoriański w innych terminach powstał problem dotyczący rachuby czasu. Przykładem tego jest data śmierci angielskiego poety Williama Szekspira (1564-1616) i hiszpańskiego pisarza Miguela de Cervantesa (1547- 1616), określana na 23 kwietnia 1616 roku, pomimo że w rzeczywistości Szekspir zmarł dziesięć dni po Cervantesie. Anglicy do zapisu daty śmierci Szekspira używają bowiem obowiązującego wtedy kalendarza juliańskiego. Znana jest również historia króla Anglii i Szkocji Wilhelma III Orańskiego (1650-1702), który wypłynął w 1688 roku z Holandii 11 listopada, a dopłynął do wybrzeży Anglii 5 listopada. Oczywiste jest, że nie mógł dotrzeć do celu przed wyruszeniem w wyprawę. Data wypłynięcia była liczona według kalendarza gregoriańskiego, a dopłynięcia według juliańskiego. W celu uniknięcia nieporozumień historycy do opisywania dat z okresu, w którym obowiązywały różne kalendarze stosują format podwójny.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. www.stspress.com
