Wenecja to miasto położone na północy Włoch na ponad stu małych wyspach, tworzących archipelag, na Morzu Adriatyckim. Założone w V wieku, było państwem-miastem na wzór greckich polis, które znajdowało się w strefie wpływów Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Przez ponad tysiąc lat, od 726 do 1797 roku, było stolicą niezależnej Republiki Weneckiej, czyli najdłużej nieprzerwanie funkcjonującego w historii państwa o ustroju republikańskim. Stanowiło jedną z największych potęg handlowych i politycznych w basenie Morza Śródziemnego, która kontrolowała wybrzeża Adriatyku, Wyspy Egejskie, Kretę, Cypr, Korfu. Państwo miało charakter wielonarodowościowy i wielokulturowy, gdyż mieszkali w nim Włosi, Grecy, Słowianie (Schiavoni). Wenecja to miasto sztuki i architektury o unikatowym zespole urbanistycznym. Podczas międzynarodowej konferencji naukowej, odbywającej się w siedzibie konsulatu Szwajcarii w Wenecji, dane mi było zapoznać się z historycznym dziedzictwem tego słynnego miasta, jak również z życiem parafialnym lokalnych wspólnot prawosławnych.
Po upadku Cesarstwa Wschodniorzymskiego w 1453 roku, Wenecja była miejscem schronienia wielu Greków, ponieważ jej władze zagwarantowały przybyszom wolność wyznania. Istniejąca prawosławna grecka wspólnota, licząca około czterech tysięcy osób, korzystała początkowo ze świątyni św. Błażeja (wł. Chiesa di San Biagio). W 1498 roku powstało Bractwo Prawosławnych Greków św. Mikołaja, którego dochody pochodziły ze składek członkowskich, darowizn i podatków nałożonych na greckie statki przypływające do Wenecji. W 1514 roku zakupiono działkę budowlaną we wschodniej dzielnicy Castello, a w 1527 roku wzniesiono drewnianą tymczasową cerkiew. W 1536 roku rozpoczęto budowę wolnostojącej, murowanej prawosławnej świątyni św. Jerzego Zwycięzcy (wł. Chiesa di San Giorgio dei Greci), którą ukończono w 1573 roku. Nad jej projektem pracowali architekci Santo Lombardo i Gianantonio Chiona. W latach 1587-1603 Bernardo Ongarin wzniósł dzwonnicę o wysokości 44 metrów, która zgodnie z charakterystycznym włoskim stylem architektonicznym była wyraźnie wyodrębniona od bryły świątyni. Wewnątrz cerkwi umieszczono monumentalny ikonostas, do którego ikony napisał Michel Damaskinos z Krety. Freski na kopule były dziełem Ioannisa z Cypru, a mozaiki w absydzie wykonał Tommaso Bathas.
W połowie XVII wieku przy świątyni wniesiono dwa budynki według projektu Baldassare Longhena, gdzie powstały szpital i grecka szkoła, których fundatorem był zamożny grecki prawnik z Korfu, Tommaso Flanginis (1578-1648). W swoim testamencie zapisał on znaczne środki finansowe na stworzenie m.in. instytucji oświatowej dla greckiej społeczności. W 1655 roku szkoła rozpoczęła oficjalną działalność edukacyjną. Wykładano w niej teologię, retorykę, filologię, filozofię, logikę, matematykę i geografię. W ciągu ponad dwustu lat istnienia placówki edukacyjnej ukończyło ją 550 absolwentów, którzy uzyskiwali prawo kontynuowania edukacji na studiach doktoranckich na Uniwersytecie w Padwie, jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie. Szkoła Flanginisa (wł. Collegio Flanginiano, gr. Φλαγγίνειος Σχολή) funkcjonowała w Wenecji przy placu Campo dei Greci w latach 1655-1797 i 1823-1905. Wśród jej wykładowców byli m.in. Eugenios Voulgaris, Theophilos Korydaleus, Nikolaos Kalliakis, Ioannis Chalkeus, Nikolaos Papadopoulos.
Obecnie w budynku dawnej szkoły mieści się Grecki Instytut Bizantyńskich i Postbizantyńskich Badań (wł. Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia, gr. Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών στη Βενετία), który został założony w 1951 roku na podstawie umowy między Włochami a Grecją, zawartej w 1948 roku. Jest jedynym greckim centrum badawczym na świecie znajdującym się poza Grecją. Jego głównym celem są działania naukowe związane z greckim dziedzictwem kulturowym, a także publikowanie istotnych źródeł historycznych. Instytut organizuje pobyty badawcze dla naukowców, którzy prowadzą badania w weneckich archiwach i bibliotekach, a także w miejskich instytucjach naukowych. Rezultatem projektów są dysertacje dotyczące kultury, literatury i historii greckich ziem pod panowaniem weneckim, a także historii i działalności greckiej wspólnoty w Wenecji. Instytut wydaje czasopismo „Θησαυρίσματα”, a także serie publikacji: „Biblioteca”, „Oriens Graecolatinus”, „Graecolatinitas Nostra-Fonti”. W miejscowej bibliotece znajduje się kolekcja ponad dwóch tysięcy woluminów od XVI do XVIII wieku, pochodząca z zachowanych zbiorów Szkoły Flanginisa, drukowanych przez greckie drukarnie Glykisa i Theodosiou, działające w Wenecji. Instytut posiada zbiór ponad czterdziestu greckich, włoskich i słowiańskich manuskryptów. Szczególną wartość mają trzy Ewangelie z okresu bizantyńskiego z XII, XIII i XV wieku. W archiwum instytutu znajdują się liczne dokumenty z okresu 1498-1955, wśród których są pergaminy dożów weneckich z XVI-XVIII wieku, a także listy patriarchów Konstantynopola, Aleksandrii i Jerozolimy z XVI-XIX wieku.
W 1959 roku przy instytucie otwarto Muzeum Bizantyńskich i Postbizantyńskich Ikon. Prezentowane są tam ikony z XIV-XVII wieku, a także rękopisy, szaty liturgiczne, utensylia cerkiewne i inne artefakty o dużej wartości historycznej i artystycznej. Unikalna kolekcja jest darem społeczności greckiej i innych osób wyznania prawosławnego.
Wiele ikon zostało przywiezionych do Wenecji przez ludzi opuszających tereny okupowane przez Turków. W zbiorach znajdują się ikony napisane przez greckich ikonografów w Wenecji, m.in. Georgiosa Klontzasa, Emmanuela Lombardosa, Theodorosa Pulakisa.
Do kolekcji należą ikony kreteńskiej szkoły ikonopisania, a także w stylu konstantynopolitańskim z epoki Paleologów, czego przykładem jest ikona Chrystusa Pantokratora z XIV wieku. Została ona przywieziona ze stolicy cesarstwa i podarowana greckiej wspólnocie przez Annę Notaras, która w 1499 roku założyła w Wenecji pierwszą drukarnię tekstów bizantyńskich. Była ona córką Łukasza Notarasa (1402-1453), ostatniego megaduksa Cesarstwa Wschodniorzymskiego, jednego z najbogatszych ludzi w Konstantynopolu, współpracownika cesarza Konstantyna XI (1405-1453). Zasoby muzeum są dostępne w wersji cyfrowej na stronie www.eib.xanthi.ilsp.gr. Szerokie grono odbiorców może zapoznać się ze zbiorami archiwalnymi, dokumentującymi funkcjonowanie i działalność prawosławnej weneckiej wspólnoty cerkiewnej w latach m.in. 1511-1785, 1540-1793, 1811-1832, 1878-1954.
W cerkwi św. Jerzego Zwycięzcy w Wenecji znajduje się prawa ręka św. Bazylego Wielkiego, arcybiskupa Cezarei Kapadockiej w latach 370-379, a także fragment relikwii św. wielkiego męczennika Jerzego Zwycięzcy († 303). Świątynia pełni funkcję katedry greckiej diecezji Włoch i Malty, w obrębie której funkcjonuje ponad siedemdziesiąt parafii. Prawosławne cerkwie znajdują się m.in. w Padwie, Rzymie, Perugii, Neapolu, Trieście, Sienie, Bari, Mediolanie, Turynie, Genui, Bolonii, Palermo i jednym z najmniejszych państw Europy, San Marino.
W XVIII wieku w Republice Weneckiej istniała także słowiańska wspólnota prawosławna, skupiona wokół cerkwi świętych apostołów Piotra i Pawła, mieszczącej się w budynku rosyjskiej ambasady. W 1783 roku przybył do Wenecji rosyjski dyplomata, generał Siemion Romanowicz Woroncow (1744-1832), który bezpośrednio uczestniczył w urządzaniu świątyni. Proboszczem parafii został hieromnich Justyn (Fiodorow), darzony szacunkiem przez wiernych. Historia wspólnoty była niestety krótka, gdyż wraz z zamknięciem ambasady i upadkiem Republiki Weneckiej w 1797 roku cerkiew przestała istnieć. W kolejnych dziesięcioleciach miasto odwiedzało wiele znanych osobistości, m.in. Mikołaj Gogol (1809-1852), Fiodor Dostojewski (1821-1881), Piotr Czajkowski (1840-1893), Aleksander Błok (1880-1921).
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
