Tomaszów Lubelski położony jest na terenie historycznej Rusi Czerwonej, w dawnej ziemi bełskiej, na malowniczym Roztoczu Środkowym. Miejscowość, której początki sięgają XVI wieku, uzyskała w 1621 roku od Tomasza Zamojskiego prawa miejskie, które zostały zatwierdzone przez króla Zygmunta III Wazę. Najstarsze wzmianki o istnieniu prawosławnej parafii sięgają 1531 roku, kiedy to cerkiew św. Michała na przedmiejskim Rogóźnie wymieniona została w dokumentach podatkowych. Pod koniec XIX wieku na ziemi tomaszowskiej było 30 parafii i 35 cerkwi filialnych, a łączna liczba wiernych sięgała prawie 43 tysięcy. Obecnie w Tomaszowie Lubelskim istnieje jedna cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy z końca XIX wieku, która do dziś zachwyca swym architektonicznym pięknem.
W mieście, położonym nad rzeką Sołokiją, w XVII wieku były trzy prawosławne świątynie – Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy z około 1605 roku położona na Przedmieściu Szczebrzeskim, św. Jerzego Zwycięzcy wzniesiona przed 1620 rokiem przy istniejącej do dziś ulicy Świętojurskiej, a także św. Mikołaja Cudotwórcy na Przedmieściu Lwowskim, będąca świątynią parafialną od 1689 roku. Na przestrzeni stuleci w skutek zaistniałych zdarzeń, związanych z tragicznymi konsekwencjami unii brzeskiej, te prawosławne świątynie przestały istnieć.
W 1875 roku po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej prawie trzysta parafii przyłączono do prawosławnej diecezji chełmsko-warszawskiej. Na ziemi tomaszowskiej i chełmskiej mieszkało wówczas około dwustu tysięcy wyznawców prawosławia.
W latach 80. XIX wieku opracowano projekt nowej świątyni na potrzeby tomaszowskiej wspólnoty prawosławnej liczącej prawie trzy tysiące wiernych. Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w stylu łączącym elementy późnego klasycyzmu ze stylem bizantyńsko-rosyjskim wzniesiono z funduszy państwowych, a jej budowę nadzorowali Gabriel Arbuzow i Ksawery Drozdowski. W pracowni Kuźmy Morozowa w Moskwie wykonano rzeźbiony ikonostas. Świątynia została poświęcona 21 października 1891 roku przez ówczesnego biskupa lubelskiego Flawiana.
W czasie pierwszej wojny światowej, gdy większość prawosławnych parafii przestała funkcjonować z powodu ewakuacji wiernych i duchowieństwa w głąb Rosji, cerkiew w Tomaszowie Lubelskim nie została zamknięta. W 1923 roku była jedną z dwunastu czynnych świątyń w powiecie tomaszowskim i należała do diecezji warszawsko-chełmskiej. Także w okresie drugiej wojny światowej w cerkwi odbywały się nabożeństwa. Dopiero po masowym wysiedleniu lokalnej społeczności prawosławnej w ramach Akcji Wisła świątynia została zamknięta. Utworzono w niej magazyn soli i nawozów sztucznych. W 1955 roku metropolita warszawski i całej Polski Makary zwrócił się do Urzędu do Spraw Wyznań z prośbą o otwarcie świątyni, jednak została ona odrzucona. Po dwóch latach kolejne podanie hierarchy rozpatrzono pozytywnie i cerkiew tomaszowska stała się ponownie miejscem okazjonalnej modlitwy dla wiernych. 24 sierpnia 1979 roku świątynię wpisano do rejestru zabytków. W latach 1983-1985 przeprowadzono gruntowny remont cerkwi, co umożliwiło sprawowanie nabożeństw.
W 1983 roku do tomaszowskiej świątyni przeniesiono kopię Turkowickiej Ikony Matki Bożej z 1928 roku, odnalezioną w zdewastowanej kaplicy w Turkowicach. W 1990 roku umieszczono ją czasowo w monasterze św. Onufrego w Jabłecznej, a w 2010 roku już na stałe w monasterze Opieki Matki Bożej w Turkowicach.
Na terenie parafii znajduje się prawie czterdzieści cmentarzy, na których spoczywają prawosławni mieszkańcy okolicznych miejscowości. W 1905 roku na tomaszowskim cmentarzu wzniesiono cerkiew św. Dymitra, która została rozebrana w 1947 roku. W 2018 roku na nekropolii prawosławnej we wsi Typin poświęcono pomnik upamiętniający 80. rocznicę zburzenia miejscowej cerkwi św. św. apostołów Piotra i Pawła, a także spoczywających tam krewnych obecnego metropolity donieckiego i mariupolskiego Hilariona, syna ziemi chełmskiej, który osobiście uczestniczył w uroczystości.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
Parafia św. Mikołaja Cudotwórcy zwraca się z prośbą do wszystkich ludzi dobrej woli, którzy chcieliby wesprzeć finansowo remont świątyni. Ofiary można przekazywać na konto parafii: 65 1500 1807 1218 0003 3217 0000 z dopiskiem „Remont świątyni w Tomaszowie Lubelskim”.
