Tak zatytułował wystawę swoich projektów prof. Jerzy Uścinowicz. Została zorganizowana na zaproszenie o. prof. Henryka Paprockiego, proboszcza kaplicy św. Grzegorza Peradze i dr. Witalija Michalczuka dyrektora warszawskiego Muzeum Ikon. Jej wernisaż odbył się 5 grudnia w pomieszczeniach świątyni przy Lelechowskiej 5 w Warszawie. Uroczystego otwarcia wystawy po wieczornym nabożeństwie dokonał arcybiskup bielski Grzegorz.
O istotę teologii architektury pytam prof. Jerzego Uścinowicza. – Ortodoksja – to chrześcijaństwo Tradycji. Cerkiew prawosławna – to Cerkiew Tradycji – mówi profesor. –Tradycja to jej zasadnicze kryterium – jej sposób funkcjonowania w świecie. Potencja przenoszenia Tradycji – jej paradosis – (z greckiego tradycja, zwłaszcza odnosząca się do nauczania Jezusa Chrystusa i apostołów) jest silnie zakorzeniona w świadomości i duchowym doświadczeniu Cerkwi. Stanowi uniwersalne kryterium oceny tego, co do domeny sacrum aspiruje. Jest zwłaszcza zasadniczym kryterium istnienia sztuki i jej służebności. Szczególnie architektury. Historia chrześcijaństwa dowodzi bowiem, że architektura świątyni miała zawsze za główną wykładnię oceny inne niż architektoniczne przesłanki. Była sakralna, gdyż była nośnikiem „prawdy Bożej”. Tak jak liturgiczne misterium czy sztuka ikony stanowiła wypowiedź teologiczną. Jej źródłem była Tradycja. Tak było na chrześcijańskim Wschodzie od zawsze. Tak jest również i dziś.
Tradycja potrzebuje jednak przekazywania. Aby ujawnić swoją objawioną treść, by służyć pomocą człowiekowi w jego drodze do przebóstwienia i zbawienia, potrzebuje paradosis. Jest wtedy teologią. Tradycja orientuje niezmiennie moją pracę w architekturze. Kierunkuje kontynuowane i zdobywane w niej wartości.
Jest też zasadniczą wykładnią ich rozwoju. Daje mi silne poczucie twórczej wolności. Ujawnia się nieustannie, zarówno podczas badawczych studiów w archiwach i w miejscach powstawania świątyń, jak i podczas ideowych eksperymentów w pracy nad nimi. Była wraz ze mną zawsze podczas projektowania i budowania architektury. Orientuje do dziś moją pracę. Jest podstawą poszukiwania i odkrywania dawnych i tworzenia nowych wartości architektury i jej teologii. Niezmiennie.
Ujawnia się to w architekturze świątyni. Zakodowane w niej struktury sakralnych symboli i archetypów, jako jej esencje i porządki, określają warunki spełnienia się jej jako sztuki świętej. Badane przeze mnie i stosowane w praktycznym procesie tworzenia architektury świątyni struktury archetypowo-symboliczne są dla mnie uniwersalnym językiem religii. Dzięki nim religia może się wypowiedzieć również poprzez architekturę. Są jej systemem gramatyki, w której architektura jest istotnym wyznacznikiem jej świętości. Są podstawą jego rozumowego i opartego na intuicji doświadczenia artystycznego, w przechodzeniu od doświadczenia estetycznego, do doświadczenia religijnego. Po tym przejściu nie są już one dziełami sztuki. Wyniesione na poziom sfery teologicznej, zmieniają jej status. Cała ich wartość polega na uczestnictwie w życiu „Innego”. Sztuka sakralna więc, by mogła być autentycznym opisem rzeczywistości objawionej, by mogła być źródłem doświadczenia duchowego, metafizycznego człowieka, nie zaś jedynie spekulacją intelektu czy jedynie naturalistycznym przedstawieniem rzeczywistości – musi być sztuką sakralnych archetypów i symboli. Staje się wtedy teologią. Jest teologią.
Wystawa to pokazuje.
Ma ona charakter retrospektywny i prospektywny zarazem. Zamyka trzydziestopięcioletni okres pracy architekta, ale i otwiera go zarazem na przyszłość. W okresie minionym profesor Uścinowicz projektował architekturę różnych świątyń – mniejszych i większych, zespołów i ich części, a także pomników pamięci – określanych wspólnym mianem „miejsc duchowych”. Wszystkie one – jak twierdzi – są dla niego ważne i do sacrum przynależą.
Na ponad siedemdziesięciu ilustracjach tej architektury w postaci monumentalnego, narracyjnie skomponowanego cyklu Jerzy Uścinowicz przedstawił wykonane w latach 1986-2021, wybrane spośród ponad pięćdziesięciu większych projektów architektury sakralnej, obiekty obejmujące zespoły urbanistyczne i architekturę cerkwi, kościołów, molenn, kaplic i przestrzeni wokół nich, a także projektów architektury ich wnętrz i jej poszczególnych elementów architektury i ikonografii. Dotyczą one zespołów sakralnych, parafialnych, monastycznych, cmentarnych i memorialnych, świątyń, kaplic, domów parafialnych z domowymi kaplicami i baptysteriami, kiotów memorialnych, ikonostasów, krzyży, ikonografii oraz elementów i detali sprzętów liturgicznych. Były to głównie obiekty przeznaczone dla Cerkwi prawosławnej w Polsce, na Białorusi, w Rosji i w Niemczech oraz wspólnoty staroobrzędowej. Były też obiekty przeznaczone dla wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego. Były też świątynie ekumeniczne i zespoły memorialne przeznaczone dla wyznawców różnych wspólnot chrześcijańskich. Były też i obiekty z kategorii architektury miejsc duchowych, m.in. zrealizowanych teatrów dla słynnego Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice” oraz bardzo obszernego i trudnego pod względem konserwatorskim kompleksu muzeum archeologicznego na Górze Zamkowej w Mielniku, z ich silną ekspozycją wartości duchowych. Znacząca część obiektów została zrealizowana lub jest obecnie w trakcie realizacji. Ale jest również bardzo ważna część prac pokazująca wygrane przez profesora konkursy architektoniczne, w tym nagrodzoną pierwszą nagrodą architekturę cerkwi złożonej w wyjątkowym konkursie na Współczesny obraz świątyni prawosławnej w Moskwie w 2013 roku, zorganizowanym przez Ruską Cerkiew Prawosławną wraz ze Związkiem Architektów Rosji (gdzie nadesłano 117 prac konkursowych z całego świata) oraz konkursu na cerkiew i monaster na Świętej Górze Grabarce, zorganizowany przez nasz Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w 2000 roku.
Ze względu na typ obiektów, charakter działań projektowych oraz środowisko, w którym one powstały, można wyróżnić trzy podstawowe grupy prezentowanych na wystawie obiektów. W pierwszej są te przeznaczone dla ludności wyznania prawosławnego. W drugiej są to najczęściej działania konwersyjne, prowadzone w świątyniach zabytkowych lub też świątynie nowo projektowane o statusie ekumenicznym. Trzecią grupę stanowią zabytkowe obiekty sakralne lub o statusie „duchowym”, poddane konserwacji, remontom, restauracji lub rekonstrukcji.
Wystawa unaocznia wprost wiele ważnych aspektów twórczej działalności i pasji profesora Jerzego Uścinowicza. Wartości które zostawia po sobie, trudząc się w nauce i sztuce tworzenia architektury i jej teologii wyrazu pochodzą z wielu sfer i dyscyplin. Charakteryzuje ją wspólny puls i pierwiastek problemowy. Działalność naukową i twórczą w dziedzinie architektury sakralnej połączył on bowiem w silny związek badań, idei, eksperymentu, projektu i jego realnego wcielenia w realizacji. Jest jego metodą działania w architekturze świątyń i innych miejsc duchowych.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
wysłuchała Dorota Wysocka
fot. Jerzy Uścinowicz
