Cmentarz w Białowieży jest wyjątkową nekropolią w skali kraju. Pomimo że znajduje się pod zarządem tutejszej parafii prawosławnej św. Mikołaja Cudotwórcy, dokonywane są na nim pochówki osób zmarłych różnych wyznań, a także ludzi niewierzących. Nie ma tu wydzielonych kwater wyznaniowych. Groby zmarłych prawosławnych sąsiadują z grobami katolików, baptystów czy ateistów. Ludzie chowani są obok siebie tak, jak kiedyś żyli. Na tablicach nagrobnych spotyka się napisy w językach polskim, rosyjskim i z rzadka białoruskim. To prawdziwy ekumenizm!
Nie wiemy dokładnie, kiedy powstał cmentarz. Mógł istnieć już w ostatniej ćwierci XVIII wieku przy świeżo wzniesionej tutaj drewnianej kaplicy unickiej. Wiadomo bowiem, że w tym czasie, zgodnie z panującą od stuleci tradycją, zmarłych grzebano wokół świątyń. Dopiero pod koniec XVIII wieku zaczęto przenosić cmentarze poza miejsca zamieszkałe, co upowszechniło się w kolejnym stuleciu. Zatem istnienie cmentarza przy kaplicy nie byłoby zaskakujące, jednak żadne znane nam źródła pisemne o tym nie wspominają.
Kaplica została zbudowana w stylu unickim, gdyż większość mieszkańców Białowieży w tym czasie należała do Kościoła unickiego. Do kaplicy prowadziła aleja wysadzona lipami, wychodząca sprzed położonego nieopodal myśliwskiego dworu królewskiego. Resztki tej alei przetrwały do lat 70. XX wieku.
Kiedy została wzniesiona kaplica, tego też dokładnie nie wiemy. Najpewniej stało się to w latach 70. XVIII wieku. Ufundował ją w imieniu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dzierżawca leśnictwa białowieskiego Tomasz Klawa – podłowczy białowieski i kobryński, który przybył z rodziną do Białowieży w 1772 roku. Kaplica stanęła na ziemi należącej do królewskiego dworu w Białowieży. Zaznaczona jest na mapie z 1784 roku, wykreślonej przez geometrę Połchowskiego. Białowieżanie w tym czasie należeli do parafii suchopolskiej.
Kaplica została rozebrana prawdopodobnie na początku lat 90. XVIII wieku. Ostatnia informacja o niej pochodzi z 1790 roku. Trzy lata później w Białowieży wzniesiono cerkiew unicką przy Drodze Browskiej. Osobna parafia unicka powstała w Białowieży dopiero w 1799 roku. Zgodnie z miejscowymi ustnymi przekazami przy cerkwi, zbudowanej w 1793 roku, został założony cmentarz. Mógł istnieć do połowy XIX wieku, tj. do czasu funkcjonowania świątyni. Opuszczoną, chylącą się do upadku cerkiew rozebrano jednak dopiero w 1870 roku. Ślady cmentarza przy tej cerkwi nie zachowały się do naszych czasów. Niemniej najstarsi autochtoni wspominali jeszcze po drugiej wojnie światowej o resztkach szkieletów ludzkich, na które natrafiono podczas wykopów ziemnych, prowadzonych w tym miejscu przed pierwszą wojną światową. Ale już eksploatacja żwiru, dokonywana tutaj w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku, nie odsłoniła żadnych pochówków.
W 1855 roku w Białowieży wybudowano nową, drewnianą cerkiew parafialną. Znajdowała się ona w pobliżu obecnej, murowanej cerkwi, wyświęconej w 1895 roku. Po wzniesieniu nowej cerkwi zmarłych zaczęto grzebać w miejscu obecnego cmentarza. Z tego właśnie okresu pochodzą najstarsze zachowane na nim groby. Jednakże po większości pochówków z drugiej połowy XVIII wieku nie zachowały się żadne ślady powierzchniowe. Z reguły były to proste mogiły – w postaci nasypu ziemnego i ustawionego na nim drewnianego krzyża. „Żywot” takich mogił kończył się wraz ze śmiercią członków najbliższej rodziny zmarłego. Opuszczone, zapomniane, szybko zanikały. Na szczątki zmarłych z tego okresu natrafiają dzisiaj grabarze, kopiąc na „pustym miejscu” nowe groby.
W 1873 roku, ze środków zebranych przez białowieskich parafian, wybudowano na cmentarzu nową, drewnianą, już prawosławną cerkiew, bowiem po zniesieniu w 1839 roku unii kościelnej na terenach Cesarstwa Rosyjskiego większa część białowieskich unitów przeszła na prawosławie, pozostali – na katolicyzm. Patronami nowej cerkwi zostali św. św. Cyryl i Metody. W tym samym roku kupiono do niej ikony (w tym XVII-wieczną ikonę Opieki Matki Bożej), utensylia oraz dzwon z 1661 roku, który obecnie jest najstarszym zabytkiem w Białowieży.
W czasie pierwszej wojny na cmentarzu założono kwaterę dla jeńców wojennych. Przetrwała ona w szczątkowej postaci do początku lat 90. XX wieku. Kilka lat później nieopodal założono też kwaterę żołnierzy polskich, poległych w czasie wojny 1920 roku. Ona również się nie zachowała.
W 1932 roku cmentarz powiększono o hektar przyległych do niego gruntów chłopskich. Dwoje ich właścicieli otrzymało w drodze rekompensaty pół hektara ziemi ornej, należącej do parafii prawosławnej.
Po zbombardowaniu 1 września 1939 roku cerkwi parafialnej, do świątyni cmentarnej przeniesiono na okres odbudowy cerkwi, tj. do połowy października 1943 roku, odprawianie wszystkich nabożeństw. Notabene – postępuje się tak do dzisiaj podczas większych remontów świątyni głównej. W 1940 roku do cerkwi na cmentarzu dobudowano pritwor.
W latach okupacji niemieckiej na cmentarzu chowano osoby powieszone przed cerkwią w czasie publicznych egzekucji. Po wojnie wystawiono w tej kwaterze pamiątkową kompozycję (nie zachowała się do chwili obecnej!) oraz tablice z nazwiskami ofiar.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Piotr Bajko
fot. ze zbiorów Łukasza Bajko i autora
