Wiedeń, stolica i największe miasto w Austrii, położone nad Dunajem, zostało założone w V wieku p.n.e. W 1221 roku uzyskało prawa miejskie, stając się jednym z największych i najważniejszych miast Świętego Cesarstwa Rzymskiego (962-1806). Po jego upadku było stolicą Cesarstwa Austrii, następnie Austro-Węgier, a w 1918 roku Republiki Austrii. Obecnie jest to ważny ośrodek o znaczeniu międzynarodowym, gdzie swoje siedziby mają m.in. instytucje Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a także Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej. W mieście statutarnym, o najwyższej (według ocen specjalistów) jakości życia na świecie, liczącym prawie dwa miliony mieszkańców, znajduje się piętnaście cerkwi prawosławnych. Podczas wizyty naukowej na Uniwersytecie Wiedeńskim odwiedziłem część z nich.
Pierwsi Grecy na terenie dzisiejszej Austrii pojawili się na przełomie I-II wieku, o czym świadczą artefakty pochodzące z wykopalisk archeologicznych w Carnuntum, stolicy rzymskiej prowincji Panonia. Dziesięć kilometrów od dzisiejszej granicy ze Słowacją odnaleziono greckie inskrypcje na nagrobkach, ścianach, ceramice, metalowych płytach z imionami Greków z Macedonii i południowych Włoch (m.in. Diodoros, Asklepides, Protomachos, Phloros, Melesidikos). Na początku drugiego tysiąclecia Austria utrzymywała kontakty z Cesarstwem Wschodniorzymskim, czego świadectwem były małżeństwa dwóch władców z pierwszej austriackiej dynastii Babenbergów (976-1246) z bizantyjskimi księżniczkami. Książę Henryk II Jasomirgott (1107-1177) poślubił Teodorę Komnenę, siostrzenicę cesarza Manuela I Komnena (1118-1180) w świątyni Hagia Sophia w Konstantynopolu w 1148 roku zgodnie z obrządkiem bizantyńskim. Książę Leopold VI Sławny (1176-1230) ożenił się w Wiedniu w 1203 roku z księżną Teodorą Angeliną, wnuczką cesarza Aleksego III Angelosa (1153-1211).
W kolejnych stuleciach Wiedeń był odwiedzany przez greckich kupców, którzy od końca XVII wieku zaczęli się tam osiedlać na większą skalę. Spowodowane było to nie tylko korzystnymi warunkami rozwoju wymiany handlowej, ale także zmianą w austriackiej polityce wobec Cerkwi prawosławnej. Umożliwiono wiernym swobodne wyznawanie i praktykowanie swojej wiary zgodnie z dogmatami i tradycją wschodniego chrześcijaństwa. Zasadnicze znaczenie dla zachowania tożsamości narodowej i wyznaniowej nowo przybyłych mieszkańców miała tendencja do tworzenia przez nich zwartej społeczności, która zarządzała własną parafią, cmentarzem, szkołą, biblioteką, funduszem dla potrzebujących.
Z ich inicjatywy po 1683 roku powstało bractwo św. Jerzego Zwycięzcy, skupiające ludzi świeckich, których celem była działalność w sferze cerkiewnej. Przy wsparciu księcia Eugeniusza Sabaudzkiego (1663-1736) uzyskało ono przywilej cesarski Karola VI Habsburga (1685-1740) w 1723 roku. Zgodnie z dekretem bractwo otrzymało prawo do założenia pierwszej w Wiedniu prawosławnej świątyni św. Jerzego i sprawowania tam nabożeństw. W 1776 roku cesarzowa Maria Teresa Habsburg (1717-1780) potwierdziła własność cerkwi i prawo do jej niezależnej administracji przez prawosławną wspólnotę. Przywileje zostały uznane i potwierdzone nowymi dekretami przez kolejnych trzech władców, w 1782 roku przez Józefa II Habsburga (1741-1790), w 1791 roku przez Leopolda II Habsburga (1747-1792) i w 1794 roku przez Franciszka II Habsburga (1768-1835). W latach 1803-1806 wspólnota św. Jerzego wzniosła cerkiew w nowej lokalizacji przy Griechengasse 5. Jej gruntowny remont przeprowadzono w 1898 roku, podczas którego wybudowano dzwonnicę według projektu architekta Ludwiga Tischlera. Znajduje się ona w pierwszej wiedeńskiej dzielnicy Innere Stadt, obejmującej centrum z najstarszą częścią miasta.
W odległości niespełna stu metrów od cerkwi św. Jerzego znajduje się cerkiew Świętej Trójcy przy Fleishmarkt 13, której historia sięga 1782 roku. Prawosławna wspólnota otrzymała przywilej cesarski Józefa II Habsburga w 1787 roku, potwierdzony w 1796 roku przez Franciszka II Habsburga. W latach 1856-1858 przeprowadzono renowację i przebudowę świątyni pod kierunkiem duńskiego architekta Teofila Hansena, który starał się nadać obiektowi cech stylu bizantyńskiego. Przy parafii funkcjonuje nieprzerwanie od 1804 roku grecka szkoła, która otrzymała od austriackiej władzy państwowej ponad dwieście lat temu oficjalne pozwolenie na swoją działalność. Instytucja oświatowa realizuje program nauczania zgodny z wytycznymi greckiego państwa, które zapewnia kadrę nauczycielską. W sąsiednim budynku przy Hafnersteig 8 znajduje się niemieckojęzyczna prawosławna wspólnota św. Jana Złotoustego, powstała w 2017 roku.
W 1762 roku utworzono pierwszą rosyjską cerkiew, która początkowo mieściła się w pomieszczeniu ambasady. W 1776 roku dyplomata książę Dymitr Golicyn (1721-1793) pisał o konieczności zorganizowania większej świątyni ze względu na dużą liczbę osób uczestniczących w nabożeństwach. W wielkie święta ludzie nie mieścili się w jej wnętrzu i spora ich część stała na ulicy. W 1803 roku cerkiew przeniesiono do posiadłości baronowej von Matt, natomiast w 1823 roku do nowej lokalizacji, będącej własnością rosyjskiego rządu. W latach 1840-1842 proboszczem parafii był archimandryta Porfiriusz (Uspienskij), który w 1847 roku został pierwszym kierownikiem rosyjskiej misji prawosławnej w Jerozolimie. Kolejnym proboszczem w Wiedniu w latach 1842-1884 był o. Michał Rajewski, który przetłumaczył wiele ksiąg liturgicznych z języka greckiego na niemiecki. W stolicy Austrii na Cmentarzu Centralnym, gdzie pochowani są słynni kompozytorzy, m.in. Ludwig van Beethoven († 1827), Franz Schubert († 1828), Johannes Brahms († 1897), Johann Strauss († 1899), wzniesiono cerkiew św. Łazarza, którą poświęcono w 1895 roku. Wokół świątyni znajduje się prawosławna rosyjska kwatera grzebalna. Na największym pod względem liczby pochowanych (3,3 miliona) cmentarzu Europy znajdują się także prawosławne sektory: grecki, serbski, rumuński, bułgarski.
Pod koniec XX wieku w Wiedniu podjęto decyzję o budowie okazałej, wolnostojącej cerkwi ze środków, które przekazał na ten cel car Aleksander III Romanow (1845-1894), a także minister finansów Imperium Rosyjskiego. 15 października 1893 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę soboru katedralnego św. Mikołaja z dolną cerkwią św. Aleksandra Newskiego. Fundamenty cerkwi wzniesiono na rosyjskiej ziemi, przywiezionej specjalnie w tym celu koleją z wielu guberni Imperium Rosyjskiego. Wyposażenie wnętrza świątyni finansowo wsparli wierni. Z drewna cyprysowego wykonano rzeźbiony, pozłacany ikonostas, do którego napisano siedemnaście ikon. W świątyni znajdują się cztery potężne marmurowe kolumny z bogato zdobionymi kapitelami. Uroczystego poświęcenia wspaniałej cerkwi dokonał 16 kwietnia 1899 roku arcybiskup chełmski i warszawski Hieronim (Ekzemplarski, 1836-1905) w asyście duchownych z Wiednia, Berlina, Budapesztu, Stuttgartu, Drezna i Pragi. Obecni byli ambasadorowie Rosji, Rumunii, Serbii, Grecji, a także burmistrz Wiednia i przedstawiciel lokalnych władz austriackich. Cerkiew stała się centrum prawosławnego życia liturgicznego nie tylko Słowian, ale również osób pochodzących z innych kręgów kulturowych. Podczas pierwszej i drugiej wojny światowej świątynia była zamknięta. W 1946 roku przeprowadzono kapitalny remont cerkwi, a po dwóch latach zawieszono dziesiąty dzwon o wadze 1,2 tony. W kolejnych latach sprawowano regularne nabożeństwa.
19 maja 1969 roku austriackie władze państwowe oficjalnie nadały osobowość prawną greckiej, rosyjskiej, rumuńskiej i bułgarskiej wspólnocie prawosławnej. 22 kwietnia 1997 roku rząd Federacji Rosyjskiej przekazał patriarchatowi moskiewskiemu prawo własności soboru katedralnego św. Mikołaja i nieruchomości o powierzchni ponad 1,7 tysiąca metrów kwadratowych, położonych w trzeciej wiedeńskiej dzielnicy Landstrasse. W latach 2003-2008 przeprowadzono gruntowny remont cerkwi, która zachwyca swoim pięknem, ikonografią i architektoniczną harmonią. Obecnie do parafii należy około 1700 wiernych. Funkcjonuje cerkiewna szkoła, przedszkole, prawosławne centrum rodzinne, biblioteka, siestriczestwo. W 2019 roku przy soborze otwarto prywatną szkołę muzyczną im. Sergiusza Rachmaninowa. W soborze znajdują się cząsteczki relikwii m.in. św. Mikołaja Cudotwórcy, świętych starców z Pustelni Optyńskiej.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. autor
