Kapituła Nagrody, obradująca pod kierunkiem redaktora naczelnego Przeglądu Prawosławnego Eugeniusza Czykwina, uhonorowała w tym roku Nagrodą im. Księcia Konstantego Ostrogskiego (34 edycja) pięć osób. Nagroda jest przyznawana za wybitne osiągnięcia w dziedzinie rozwoju duchowości, myśli i kultury prawosławnej oraz działania na rzecz jednoczenia chrześcijan.
Teodozjusz (Šibalić), biskup raško-prizrenski, od 1987 roku niesie posługę w Kosowie i Metochii. Odnowił wiele monasterów. Od 1992 roku jest przełożonym jednego z najważniejszych monasterów na Bałkanach – carskiej Ławry Wysokie Dečany. Od 2010 roku jest biskupem diecezji Kosowa i Metochii.
Urodził się w 1963 roku w Czaczku w centralnej Serbii. Ukończył instytut teologii na Uniwersytecie w Belgradzie. W 1987 roku wstąpił do monasteru i swoje życie związał z Metochią.
Średniowieczny monaster Wysokie Dečany znajdował się w opłakanym stanie, a jego słynna cerkiew pełniła rolę muzeum. Młody ihumen Teodozjusz doprowadził do odnowy życia duchowego w monasterze, zbierając wokół siebie kilkudziesięciu mnichów. Monaster odzyskał dawny blask a bracia rozwinęli różne formy działalności. Dziś znany jest ze swojej pracowni ikonograficznej, rzeźbiarskiej, prowadzi działalność wydawniczą. Mnisi zajmują się też dokumentowaniem i renowacją zabytków w całym regionie. Ich trud w 2004 roku doceniło UNESCO, umieszczając Wysokie Dečany na liście światowego dziedzictwa.
Monaster prowadzi gospodarstwo rolne i rozległe winnice. W nich pracę znalazło wielu Serbów, którzy wraz z wybuchem wojny stracili środki do życia i przedwojenny status.
Wybuch wojny w 1998 roku doprowadza do masowego eksodusu ludności serbskiej z terenów Kosowa i Metochii. Ci, którzy zostali, musieli zmagać się z ogromnymi problemami. Przez lata monaster Dečany był miejscem, które przyjęło tysiące wojennych uchodźców, oferując im pomoc humanitarną, medyczną, pracę, schronienie i opiekę. Władyka Teodozjusz wraz z braćmi, mimo wielkiego zagrożenia, nigdy nie opuścili Metochii, służąc potrzebującym, bez względu na ich narodowość i wyznanie.
Mimo ekstremalnie trudnych warunków, żyjący w enklawach Serbowie mają wsparcie ze strony swego biskupa i Cerkwi. Diecezja zajmuje się też pomocą humanitarną, edukacyjną oraz socjalną. Biskup Teodozjusz reprezentuje Serbów na arenie międzynarodowej. Dzięki jego dobrej współpracy z przedstawicielami UE i NATO, w ostatnich latach udało mu się doprowadzić do odbudowy ponad trzydziestu zabytkowych świątyń i monasterów zburzonych w 2005 roku w „pogromach marcowych” oraz niektóre zniszczone wsie i osady, do których mogli wrócić mieszkańcy.
Biskup cieszy się wielkim szacunkiem wśród Serbów i Albańczyków oraz przedstawicieli międzynarodowej wspólnoty, pełniącej różne role w Kosowie.
Krystyna Czerni, urodzona w 1957 roku w Gliwicach, związana Krakowem, jest pisarką, krytykiem i historykiem sztuki. Zajmuje się sztuką polską, w tym sakralną, XIX i XX wieku.
W latach 1980-2011 współpracowała z „Tygodnikiem Powszechnym”, miesięcznikiem „Znak” i Telewizją Kraków, realizując audycję „Album Krakowskiej Sztuki i Sztukateria”. W latach 1983-2018 pracowała w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, obecnie jest związana z Międzynarodowym Instytutem Badań nad Sztuką IRSA. Publikowała teksty o sztuce w wielu pismach oraz katalogach wystaw. Jest autorką zeszytów o polskich artystach w międzynarodowej serii „Wielcy Malarze”.
Jej praca doktorska dotyczyła koncepcji sztuki sakralnej Jerzego Nowosielskiego. Nikt w Polsce tak jak Krystyna Czerni wszechstronnie i głęboko nie potraktował w swym piśmiennictwie twórczości Nowosielskiego. Ten aspekt badawczy kapituła Nagrody Księcia Ostrogskiego chciała szczególnie docenić, zwłaszcza w roku 2023, ogłoszonym przez Sejm Rzeczypospolitej Rokiem Nowosielskiego, upamiętniającym stulecie urodzin krakowskiego artysty.
Oto publikacje książkowe i albumowe Krystyny Czerni, dotyczące tegoż artysty: „Nowosielski” (Kraków, 2006), „Nietoperz w świątyni. Biografia Jerzego Nowosielskiego” (Kraków 2011 i 2018 oraz Czerniowce, 2015 z przekładem na ukraiński), „Nowosielski w Lublinie” (Warszawa-Lublin-Kraków 2015),” Nowosielski w Małopolsce. Sztuka sakralna” (Kraków 2015), „Nowosielski. Sztuka sakralna. Podlasie, Warmia i Mazury, Lublin” (Białystok 2019), „Nowosielski na Śląsku. Sztuka sakralna” (Tychy – Kraków 2022).
Jest laureatką III edycji Nagrody Krakowa Miasta Literatury UNESCO 2022 za książkę „Nowosielski w Warszawie i na Mazowszu. Sztuka sakralna”.
Opracowała wywiady, przeprowadzone z Jerzym Nowosielskim. W ten sposób powstał tom „Jerzy Nowosielski. Sztuka po końcu świata” (Kraków 2012). W 2013 roku ukazały się zebrane przez Czerni teksty Nowosielskiego „Zagubiona bazylika. Refleksje o sztuce i wierze” (Kraków 2012), a w 2015 roku w Krakowie – „Jerzy Nowosielski. Listy i zapomniane rozmowy” ze wstępem i opracowaniem Krystyny Czerni. Wydała korespondencję Tadeusza Różewicza z Zofią i Jerzym Nowosielskimi. Obecnie pracuje nad kolejnymi tomami korpusu sztuki sakralnej Jerzego Nowosielskiego oraz nad dalszym opracowaniem korespondencji Tadeusza Różewicza.
Ukazały się prace tej autorki i o innych artystach i zjawiskach w sztuce, takie jak: „Nie tylko o sztuce” (1993), „Rezerwat sztuki” (2000), „Kantor – malarstwo, teatr. Przewodnik po twórczości artysty” (2003), „Tadeusz Kantor. Spacer po linie” (2015).
Jest laureatką wielu nagród, m. in Nagrody im. Kazimierza Wyki, srebrnego medalu Zasłużony dla Kultury „Gloria Artis”. Została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Ks. mitrat Jerzy Boreczko został 40 lat temu, 1 lutego 1983 roku, mianowany przez metropolitę Cerkwi w Polsce Sawę, ówczesnego arcybiskupa białostockiego i gdańskiego, proboszczem erygowanej w połowie 1981 roku parafii Świętego Ducha w Białymstoku. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1961 roku, do dziś niesie tę posługę, wcześniej służąc w parafiach w Wałczu, Częstochowie, w białostockich Dojlidach i w katedralnej cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku.
O pozwolenie na budowę nowej prawosławnej świątyni w prawie 300-tysięcznym Białymstoku cerkiewne władze zabiegały ponad dziesięć lat, uzyskując je przy władyce Sawie w 1981 roku. Wtedy kupiono kilkuhektarową działkę przy ulicy Antoniuk Fabryczny i na niemal pusty plac – należało przesiedlić kilka rodzin – skierowano najpierw jako wikariusza parafii – matki, czyli św. Mikołaja Cudotwórcy, o. Jerzego Boreczkę.
Kamień węgielny pod budowę cerkwi poświęcił 1 sierpnia 1982 roku arcybiskup Sawa. Dla o. Jerzego rozpoczął się ponad 40-letni ogromny trud wznoszenia cerkwi największej w Polsce i jednej z największych i najpiękniejszych w Europie, wraz z siedemdziesięciometrową dzwonnicą i dużym kompleksem parafialnych budynków – wszystkie obiekty zaprojektował Jan Kabac.
Cerkiew o powierzchni ponad 800 metrów kwadratowych i wysokości 54 metrów z chrzcielnicą i dolną świątynią, rosła w latach, gdy brakowało materiałów budowlanych, sprzętu budowlanego i wykonawców. A jej bryła była niezwykle skomplikowana i nie miało wzoru w całym prawosławnym świecie – przedstawia języki ognia, schodzące na apostołów w dniu Zesłania Ducha Świętego, czyli w święto parafialne wspólnoty.
Cerkiew wyświęcił metropolita Sawa w 1999 roku, ale prace budowlane i wykończeniowe w świątyni i na placu trwały nieustannie. Wystrój cerkwi stanowił ogromne wyzwanie. Jedynie polichromię położono na powierzchni 6500 metrów kwadratowych. Jest ona dziełem zespołu ikonopisców z Doniecka, pracujących pod kierunkiem Wołodymyra Teliczki. Grupie stworzono warunki do pracy, tak samo jak i rzeźbiarzom z Mińska i Poczajowa, którzy przez dziesięć lat tworzyli misterną rzeźbę ikonostasu i mnóstwo innych drewnianych elementów wystroju świątyni. W ikonostasie umieszczono 260 ikon, napisanych przez Wiktora Downara i Aleksandra Łosia z Mińska. Niepowtarzalne panikadiło (żyrandol) w kształcie korony o rozpiętości sześciu metrów i wadze 1200 kilogramów powstawało w pracowni w Mińsku. Posadzkę cerkwi zaprojektował artysta z Petersburga.
Cerkiew, powstająca pod kierunkiem o. Jerzego Boreczki, przy nieustannej konsultacji z Janem Kabacem, z udziałem najlepszych artystów z różnych krajów, stanowi dziś perłę sakralnej architektury i sztuki w Polsce.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Anna Radziukiewicz
współpraca o. Michał Czykwin
