W Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku, 29 grudnia, odbyło się spotkanie w ramach Wszechnicy Kultury Prawosławnej na temat „Patriarchat aleksandryjski, historia i współczesność”, prelegentami byli o. Andrzej Kuźma i Anna Blakicka.
Patriarchat aleksandryjski zajmuje w dyptychu współczesnych Cerkwi prawosławnych drugie miejsce. Jego obecny zasięg terytorialny jest o wiele większy od tego jaki był w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Oficjalny tytuł patriarchy aleksandryjskiego brzmi: Wielce Bosko Błogosławiony Papież i Patriarcha Wielkiego Miasta Aleksandrii, Libii, Pentapolis, Etiopii, całego Egiptu i całej Afryki, Ojciec Ojców, Pasterz Pasterzy, Trzynasty Apostoł i Sędzia Świata. Rozbudowany tytuł zwierzchnika Cerkwi aleksandryjskiej wskazuje na wielką rangę patriarchatu na przestrzeni dziejów – powiedział o. Andrzej Kuźma.
Prelegent stwierdził, że Aleksandria cieszyła się dużym autorytetem, gdyż była centrum kultury, życia intelektualnego i duchowego. To miasto portowe, położone na północy Egiptu, które zostało założone przez wielkiego wodza greckiego, Aleksandra Macedońskiego, w IV wieku p.n.e. Aleksandria była zawsze miastem wielokulturowym z dominującą kulturą grecką. Istniała tam znacząca diaspora żydowska, której wybitnym przedstawicielem był hebrajski uczony, filozof, Filon Aleksandryjski. W interpretacji tekstów biblijnych posługiwał się alegorią, co później przejęli chrześcijanie. W Aleksandrii powstało pierwsze tłumaczenie Pisma Świętego z języka hebrajskiego na grecki, dzięki czemu Biblia stała się dostępna szerszemu gronu czytelników.
Chrześcijaństwo w Egipcie rozwijało się bardzo wcześnie i intensywnie. W Aleksandrii Ewangelię głosił uczeń św. apostoła Piotra, czyli św. apostoł Marek, będący jednym z grona siedemdziesięciu apostołów. Od samego początku rozwijały się tam obok siebie dwie kultury – grecka i miejscowa egipska. Grecka była związana przede wszystkim z cerkiewną hierarchią, natomiast egipska, nazywana koptyjską, wiązała się z lokalną ludnością, mieszkającą na tamtych terenach od wieków, która była spadkobiercą kultury faraonów.
Aleksandria była środowiskiem bardzo ważnym, gdyż istniała tam szkoła katechetyczna. Jej pierwszym znaczącym teologiem był Panten. Innymi istotnymi przedstawicielami byli św. Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Dydym Ślepy, a także wybitni Ojcowie Cerkwi – św. Atanazy Wielki i św. Cyryl Aleksandryjski.
Egipt stanowi kolebkę monastycyzmu, gdyż tam rozwinęły się formy życia ascetycznego. Pierwszym i najważniejszym mnichem, który rozpoczął monastycyzm w kontekście anachoretyzmu, był św. Antoni Wielki, który mieszkał w pojedynkę niedaleko Aleksandrii na pustyni. Nieco później św. Pachomiusz Wielki rozwinął system cenobityczny, czyli wspólnotowy.
Trudny okres w życiu chrześcijańskiej wspólnoty w Egipcie nastąpił w V wieku, w czasie sporów dotyczących zjednoczenia dwóch natur w Chrystusie. W 451 roku odbył się IV Sobór Powszechny w Chalcedonie, który ostatecznie rozwiązywał tę kwestię teologiczną, jednak jego postanowień nie zaakceptowała Cerkiew egipska. Powstał wielki problem, który doprowadził do podziału i powstania środowiska nazywanego monofizytami. Przyczyną tego było znaczące nieporozumienie, związane z terminami teologicznymi. Kolejny sobór powszechny próbował wyjaśnić, że głównym problemem są sformułowania, jednak nie doprowadziło to do oczekiwanej jedności. Relacje między prawosławnymi i monofizytami układały się w historii dosyć różnie.
W 642 roku rozpoczęła się okupacja arabska, w wyniku której została zajęta cała północna Afryka. Wpłynęło to znacząco na pogorszenie się sytuacji chrześcijan w Egipcie na przestrzeni kolejnych wieków. Prześladowania stawały się coraz bardziej intensywne. W 1517 roku Egipt został opanowany przez Turków. Sułtan Selim I przywrócił patriarsze aleksandryjskiemu Joachimowi I prawo do sprawowania swej posługi, natomiast stosunek wobec Cerkwi był bardzo różny. Od końca XVI wieku patriarchat moskiewski wspierał wielokrotnie Cerkiew aleksandryjską, która była mocno opodatkowana.
W XIX wieku, wraz z zakładaniem kolonii greckich w Egipcie, przybyciem arabskich prawosławnych chrześcijan z Libanu i Syrii nastąpił rozwój miast i jednocześnie odrodzenie Cerkwi prawosławnej. Istotną rolę odegrał wówczas Melecjusz (Metaksakis), który był początkowo arcybiskupem Aten, następnie patriarchą konstantynopolitańskim, a później aleksandryjskim. Doprowadził do tego, że patriarchat aleksandryjski objął swą jurysdykcją całą Afrykę, a nie tylko tę część, która w IV i V wieku była związana z chrześcijaństwem. W kolejnych dziesięcioleciach następuje rozwój misji, która w dużej mierze jest finansowana przez Cerkiew cypryjską. Obecnie do patriarchatu aleksandryjskiego należy trzydzieści metropolii, sześć diecezji i około sześciu milionów wiernych.
Podczas spotkania Anna Blakicka podzieliła się wspomnieniami z podróży w 2019 roku do Kenii, gdzie mieszka kilka razy więcej prawosławnych wiernych niż w Polsce. Stwierdziła, że podczas pobytu w Afryce była świadkiem żywej, szczerej, autentycznej wiary, wypływającej z głębi serca prostych, ubogich dzieci. Utwierdziła się w przekonaniu, że prawosławie jednoczy wszystkich bez względu na narodowość i kolor skóry. Opowiedziała o realiach życia codziennego w Kenii, gdzie znacząca część społeczeństwa żyje w totalnym ubóstwie, często w niedożywieniu. Domy to zazwyczaj zbite z desek szopy, postawione na piasku. Poinformowała o zakończeniu budowy cerkwi w Njabini, która została wzniesiona dzięki finansowemu wsparciu wiernych Cerkwi w Polsce.
W Kenii istnieją ośrodki, które okazują pomoc i wsparcie biednym mieszkańcom. Jednym z nich jest Prawosławne Centrum Misyjne św. wielkiej męczennicy Ireny, znajdujące się w miejscowości Njabini, oddalonej o około stu kilometrów od stolicy państwa. Zostało założone w 2010 roku z błogosławieństwa arcybiskupa Nairobii i egzarchy całej Afryki Wschodniej Makariosa (Tillyridisa), a prowadzi je o. Constantinos Eliud Muthiru. Funkcjonuje tam parafia, szkoła podstawowa i sierociniec, które się rozwijają i powiększają. Cztery lata temu było osiemdziesięcioro uczniów, natomiast obecnie około dwustu pięćdziesięcioro. W sierocińcu mieszkało osiemnastu chłopców, a dziś dwudziestu pięciu.
Lekcje odbywają się po angielsku, natomiast z najmłodszymi dziećmi, które jeszcze nie znają tego języka, zajęcia prowadzone są także w suahili. W niedziele po Liturgii matuszka o. Constantinosa organizuje lekcje religii. Czytane są fragmenty Ewangelii, prowadzona jest swobodna dyskusja na zasadzie pytań i odpowiedzi. Życzliwa atmosfera sprawia, że dzieci z entuzjazmem uczestniczą w tych zajęciach.
Do niedawna jednym z głównych problemów Centrum Misyjnego był brak świątyni, a nabożeństwa sprawowano w sali lekcyjnej w prowizorycznej szkole, czyli w drewnianym baraku. Z tego powodu rozpoczęto starania, których głównym celem było wzniesienie wolnostojącej, murowanej cerkwi.
Z błogosławieństwa metropolity Sawy rozpoczęto zbiórkę środków wśród wiernych w Polsce. W sierpniu 2019 roku o. Constantinos Eliud Muthiru odwiedził nasz kraj. Datki zbierano w Białymstoku, Zwierkach, Bielsku Podlaskim, Hajnówce, Supraślu, Sakach i na Grabarce. Udało się wówczas zgromadzić 12 200 dolarów i tysiąc euro.
W styczniu 2020 roku, po sporządzeniu niezbędnej dokumentacji, wykonaniu projektu architektonicznego i uzyskaniu pozwolenia na budowę, rozpoczęto wznoszenie cerkwi św. Ireny w Njabini. W marcu wybuchła pandemia, wywołana przez koronawirusa, która spowodowała nieoczekiwany znaczący wzrost kosztów materiałów budowlanych. Dzięki życzliwości arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Jakuba przeprowadzono kolejne kolekty w parafiach białostockich.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. archiwum o. Constantinosa Eliuda Muthiru i Anny Blakickiej
