Z prof. dr hab. Elżbietą Jekatierynczuk-Rudczyk, naukowcem, badaczem, geografem rozmawia Andrzej Charyło
Andrzej Charyło: – Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu w Białymstoku ukazała się interesująca publikacja „Wody uznawane za święte na Nizinie Północnopodlaskiej w świetle analizy hydrochemicznej”. Co skłoniło Panią do napisania takiej książki?
Elżbieta Jekatierynczuk-Rudczyk: – Z wykształcenia jestem geografem specjalizującym się w krenologii (nauka o źródłach). Na Uniwersytecie w Białymstoku od początku związana jestem ze środowiskiem biologów. Staram się im służyć wiedzą o środowisku abiotycznym jako podstawie życia organizmów. Jako naukowiec prowadzę też własne badania. Od początku badałam źródła w Puszczy Knyszyńskiej. Oceniłam ich funkcjonowanie i znaczenie pod kątem hydrologicznym i hydrochemicznym. Zatem problematyka krenologiczna jest moją domeną naukową. Badania źródeł w Polsce są coraz powszechniejsze. Wiele tych obiektów ma duże znaczenie religijne i kulturowe. Poznałam tę problematykę w czasie studiów i pracy w Lublinie. W naszym regionie też znałam takie miejsca. Od dziecka odwiedzałam Świętą Górę Grabarkę, Knorydy. Okazało się, że takich miejsc jest znacznie więcej. Naliczyłam ich, zbadałam, opisałam prawie trzydzieści. Uznawane są przez okoliczną ludność za wody cudowne, które pomagają w różnych sytuacjach, w różnych chorobach. Starałam się w swoich badaniach nadać świętym źródłom naukowy kształt, zatem uszeregowałam je zgodnie z nomenklaturą fizyczno-geograficzną, hydrologiczną i to wszystko przedstawiłam w swoim opracowaniu.
– Jeden z recenzentów publikacji, arcybiskup białostocki i gdański Jakub, stwierdził, że „Niezwykle cenne jest połączenie historycznych przekazów, które były podstawą do uznania tych miejsc za »święte wody« z badaniami naukowymi dotyczącymi składu wody. Książkę poprzedziło pracochłonne pobieranie próbek wody, ich badanie, obserwacja oraz dokumentowanie fotograficzne obiektów”. Jak długo trwała praca badawcza i przygotowanie materiału naukowego?
– „Święte wody” na Nizinie Północnopodlaskiej badałam w latach 2010-2018, natomiast w 2020 roku wykonałam dokumentację fotograficzną opisanych obiektów. Próby do badania jakości wody pobierane były najczęściej latem, wyjątkowo w innych sezonach. Większość źródeł badałam kilka razy. Wszystkie zebrane przeze mnie dane hydrochemiczne wykorzystałam do ogólnej charakterystyki jakości wody. Jednym z podstawowych celów publikacji było omówienie właściwości hydrochemicznych wody w miejscach uznawanych za tzw. święte wody. W wyniku przeprowadzonej analizy można wnioskować o związkach między właściwościami fizyczno-chemicznymi wody a działalnością kulturowo-religijną człowieka.
– Na jakim obszarze prowadzone były szczegółowe badania świętych źródeł pod kątem hydrologicznym i hydrochemicznym?
– Badane przeze mnie „święte wody” są położone głównie w centralnej i południowej części Niziny Północnopodlaskiej na terenie województwa podlaskiego. Znajdują się one na obszarze czterech mezoregionów Niziny Północnopodlaskiej: Wysoczyzny Drohiczyńskiej, Równiny Bielskiej, Wysoczyzny Białostockiej i Doliny Górnej Narwi. W podziale hydrogeologicznym Polski większa część Niziny Północnopodlaskiej znalazła się w zlewniach Narwi, Pregoły i Niemna, do którego należy szesnaście badanych obiektów hydrologicznych. Są to „święte wody” m.in. w Starym Korninie, Kuraszewie, Miękiszach, Sakach, Gredelach, Kotłach, Rajsku, Bachurach, Odrynkach, Folwarkach Tylwickich, Rybołach, Zajączkach, Kożanach. Południowa część Niziny Północnopodlaskiej należy do zlewni Bugu, na jej terenie znajduje się jedenaście badanych obiektów, m.in. w Dubinach, Nowoberezowie, Tokarach, Moszczonie Królewskiej, Świętej Górze Grabarce, w pobliżu Szumiłówki, Żurobicach, Dobrowodzie, Krasnej Wsi, Knorydach.
– W Piśmie Świętym wyraz woda występuje 671 razy, w czterdziestu księgach Starego Testamentu i w czternastu księgach Nowego Testamentu. Po raz pierwszy pojawia się w Księdze Rodzaju w opisie stworzenia: ciemność była nad powierzchnią bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami (Rdz 1,2). Również ostatnia księga Biblii, Objawienie św. Jana Teologa, przedstawia rzekę wody życia, lśniącą jak kryształ, wypływającą z tronu Boga i Baranka, z której kto chce, niech darmo zaczerpnie (Ap 22,1.17). Pismo Święte wielokrotnie podkreśla, że woda jest źródłem życia, przede wszystkim dla człowieka.
– Oczywiście. Woda jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych substancji we wszechświecie. Bez niej życie na Ziemi byłoby niemożliwe. W Starym i Nowym Testamencie mamy liczne opisy zdarzeń, w których przypisywano wodzie znaczenie i właściwości cudowne. Do najbardziej spektakularnych przykładów należy zaliczyć pojawienie się źródła po uderzeniu laską w skałę przez Mojżesza. Woda jest przedmiotem cudu w Kanie Galilejskiej podczas jej przemiany w wino. Jezus uspokaja fale Jeziora Galilejskiego, jako niebezpieczeństwo otaczające człowieka. Uzdrowicielską moc wody akcentuje uzdrowienie w sadzawce Betesda.
– Z wodą łączą się inne wyrazy występujące w Biblii, np. studnia (Rdz 21,19), sadzawka (J 5,1-4), strumień (Ps 78,20), potok (1 Krl 17,4), morze (Rdz 1,10), krynica (Ps 114,8), zdrój (Iz 35,6), źródło (Lb 33,9). Pomagają one dostrzec i zrozumieć, jak bardzo woda przenika życie ludzkie.
– Egzystencja człowieka jest uzależniona od wody w wielu wymiarach. Jest ona potrzebna do prawidłowego funkcjonowania fizycznego oraz stanowi podstawę działalności gospodarczej człowieka. Woda jest związkiem chemicznym zbudowanym z jednego atomu tlenu i dwóch atomów wodoru. Odgrywa szczególną rolę w rozwoju życia na Ziemi, budowie jej płaszcza skalnego, składzie atmosfery i biosfery, stanowi główny składnik hydrosfery. Woda jest nieodzowna do życia roślin, zwierząt i ludzi. W hierarchii wszystkich potrzeb życiowych organizmów znajduje się na pierwszym miejscu. Woda jest ich najważniejszym składnikiem, stanowi około 60-70 procent masy ciała człowieka. Jest niezbędna do jego prawidłowego funkcjonowania: bierze udział w regulowaniu temperatury ciała, transporcie składników odżywczych, produktów przemiany materii oraz we wszystkich reakcjach biochemicznych zachodzących w organizmie.
– Miejsca kultu, związane ze szczególnymi właściwościami wody, najczęściej wiążą się z występowaniem źródeł.
– Mówiąc o istocie cudownych źródeł warto powiedzieć, czym jest źródło, gdyż sama forma występowania tego rodzaju wody jest już pewnego rodzaju cudem. W badaniach krenologicznych źródłem określa się samoczynny, naturalny, skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnię terenu, występujący w miejscu przecięcia warstwy wodonośnej przez powierzchnię topograficzną. Ludzie od dawna zwracali szczególną uwagę na to zjawisko. W takich miejscach często powstawały osady, gdyż woda była dostępna ludziom bez żadnego problemu. Tym bardziej, że wypływająca z podziemia na powierzchnię zazwyczaj cechuje się bardzo dobrymi właściwościami fizycznymi i chemicznymi. Na obszarach nizinnych, ze względu na mniejsze deniwelacje terenu, naturalne wypływy wody podziemnej charakteryzują się mniejszą koncentracją przestrzenną, przybierając bardziej rozległą formę powierzchniową. Na Nizinie Północnopodlaskiej często są określane mianem źródlisk. Na terenie województwa podlaskiego występowanie „świętych wód” jest porównywalne do częstotliwości ich występowania na innych obszarach Polski. W większości są one obiektami kultu religijnego wiernych Cerkwi prawosławnej o znaczeniu lokalnym. Badane święte źródła mają bogatą historię. Tradycje opieki nad tymi obiektami są kontynuowane przez lokalne społeczności, co sprzyjało zachowaniu ich do czasów współczesnych. Sakralne znaczenie wypływów przyczyniło się do ich ochrony. Są one charakterystycznymi elementami krajobrazu Podlasia.
– W jaki sposób można scharakteryzować „święte wody”?
– Woda uznawana za świętą to taka, po użyciu czy spożyciu której odczuwamy poprawę stanu zdrowia. Analizując choroby, w których „święta woda” przynosiła w przeszłości ukojenie bólu czy wręcz poprawę stanu zdrowia należy stwierdzić, że najczęściej dotyczyły one bakteryjnych schorzeń zewnętrznych. Woda podziemna, wypływająca w postaci źródła, najczęściej cechowała się niewielką ilością rozpuszczonych związków mineralnych i nie zawierała zanieczyszczeń, a w związku z tym, w pewnym sensie, dezynfekowała miejsca zmienione chorobowo. Dodatkowo jej temperatura, oscylująca w granicach średniej rocznej temperatury powietrza w regionie, w okresach letnich była zauważalnie chłodniejsza. To również jedna z przyczyn odczuwania poprawy stanu zdrowia. W tym procesie zauważono ścisłą korelację ze szczerą, głęboką wiarą.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w e-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
– Dziękuję za rozmowę.
fot. Elżbieta Jekatierynczuk-Rudczyk
