Nowy Jork jest najludniejszym miastem w Stanach Zjednoczonych. Stanowi centrum jednej z największych aglomeracji na świecie. To najbardziej zróżnicowane językowo miasto na ziemskim globie, gdyż używa się tam ponad ośmiuset języków. W każdym z pięciu okręgów Nowego Jorku, czyli na Manhattanie, Brooklynie, Bronksie, Queens i Staten Island istnieją prawosławne parafie. W stanie Nowy Jork mieszka około 120 tysięcy prawosławnych, uczestniczących w życiu liturgicznym w ponad dwustu cerkwiach. Podczas pobytu naukowego-badawczego odwiedziłem część z nich.
Powstanie prawosławnych wspólnot w Nowym Jorku było związane z pojawieniem się w XIX wieku przybyszy z południowej i wschodniej Europy. Pierwsi Grecy zaczęli przyjeżdżać do tego miasta w 1824 roku, a wraz z upływem czasu ich liczba znacząco wzrosła. W 1870 roku erygowano pierwszą parafię Świętej Trójcy w Nowym Jorku, w skład której wchodzili przede wszystkim pracownicy rosyjskiego konsulatu, jak również Grecy i Serbowie. Po około dziesięciu latach cerkiew przestała istnieć. W 1894 roku założono nową parafię św. Mikołaja Cudotwórcy. Głównym jej inicjatorem był biskup Aleutów i Alaski Mikołaj (Ziorow), który w latach 1908-1915 był arcybiskupem warszawskim i nadwiślańskim. Początkowo parafia zajmowała wynajmowane pomieszczenie. Ze względu na rosnącą liczbę wiernych wybudowano wolnostojącą cerkiew w stylu typowym dla rosyjskich świątyń prawosławnych. W 1902 roku miało miejsce uroczyste poświęcenie cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy przez biskupa Aleutów i Ameryki Północnej Tichona (Biełławina), który w latach 1917-1925 był jedenastym patriarchą moskiewskim i całej Rusi. Wcześniej w 1892 roku pełnił funkcję rektora seminarium duchownego w Chełmie, natomiast w 1897 roku przez niespełna rok był biskupem pomocniczym diecezji chełmsko-warszawskiej z tytułem biskupa lubelskiego. W 1989 roku patriarcha Tichon został kanonizowany jako święty wyznawca.
Głównym inicjatorem powstania i budowy cerkwi św. Mikołaja w Nowym Jorku, która w 1905 roku stała się soborem katedralnym diecezji Aleutów i Ameryki Północnej, był jej wieloletni proboszcz, o. Aleksander Chotowicki. O jego aktywnej pracy misyjnej świadczy fakt, że dzięki jego staraniom na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych powstało dwanaście prawosławnych parafii. W 1914 roku powrócił on do Rosji, gdzie w 1937 roku w wyniku represji został rozstrzelany. Sobór biskupów Ruskiej Cerkwi Prawosławnej w 1994 roku podjął decyzję o kanonizacji o. Aleksandra Chotowickiego jako nowego męczennika. W 2007 roku, w setną rocznicę utworzenia przez niego parafii św. św. Piotra i Pawła w Jersey City, rada miejska zdecydowała o nadaniu jednej z ulic jego imienia.
W latach 1933-1947 biskupem diecezji Aleutów i Ameryki Północnej z siedzibą w Nowym Jorku był Beniamin (Fiedczenkow), przed przybyciem do Ameryki inicjator i pierwszy proboszcz parafii Trzech Świętych Hierarchów w Paryżu. Władyka w ciągu swego życia spotykał się m.in. ze św. Janem z Kronsztadu, św. Nektariuszem z Optiny, św. Łukaszem (Wojno-Jasienieckim). Zmarł w 1961 roku w monasterze Pskowsko-Pieczerskim w Rosji, a obecnie trwają przygotowania do jego kanonizacji.
Cerkiew św. Mikołaja na nowojorskim Manhattanie od 1970 roku pełni funkcję katedry patriarszych parafii w Stanach Zjednoczonych, czyli tych wspólnot, które po uzyskaniu autokefalii przez Cerkiew Prawosławną w Ameryce w 1970 roku wyraziły wolę pozostania w jurysdykcji Ruskiej Cerkwi Prawosławnej. W świątyni znajdują się cząsteczki relikwii wielu świętych, które zostały podarowane w 1901 roku ze Świętej Góry Atos.
Pierwsza grecka prawosławna parafia w Nowym Jorku powstała na Manhattanie w 1891 roku. Po zmianie swej lokalizacji cerkiew Świętej Trójcy z czasem zaczęła pełnić funkcję soboru katedralnego Greckiej Prawosławnej Archidiecezji Ameryki. Jest ona jedną z największych prawosławnych świątyń na półkuli zachodniej. W 1892 roku powstała na Manhattanie kolejna parafia Zwiastowania Najświętszej Bogarodzicy. Pierwszą grecką wspólnotą na Brooklynie była cerkiew św. św. Konstantyna i Heleny, której początki sięgają 1913 roku. W latach 60. XX wieku otrzymała ona status soboru katedralnego.
W 1916 roku powstała grecka parafia św. Mikołaja. Cerkiew w wyniku zamachu terrorystycznego 11 września 2001 roku uległa całkowitemu zniszczeniu. W 2014 roku rozpoczęto jej odbudowę. Na Manhattanie w 1918 roku założono grecką parafię św. Eleuteriusza, w 1931 roku parafię św. Spirydona z Tremithus, natomiast w 1935 roku parafię św. Jerzego i św. Dymitra. W 1956 roku na Brooklynie powstała parafia Świętego Krzyża. Z czasem w Nowym Jorku powstawały kolejne greckie wspólnoty prawosławne.
Historia parafii w jurysdykcji Antiocheńskiej Archidiecezji Prawosławnej Ameryki Północnej związana jest z osobą o. Rafała (Hawaweeny), który pochodził z Damaszku w Syrii. Studiował on w Prawosławnej Akademii Teologicznej na Halki, a także w Akademii Teologicznej w Kijowie. Był proboszczem cerkwi przy ambasadzie antiocheńskiej w Moskwie. Mianowano go profesorem języka i literatury arabskiej w Kazańskiej Akademii Teologicznej. O. Rafał przybył w 1895 roku do Ameryki, gdzie kierował Syryjską Misją Prawosławną. Skupił w Nowym Jorku społeczność arabskojęzyczną. Dzięki jego zaangażowaniu po kilku latach została konsekrowana nowa cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy, która stała się główną świątynią dla prawosławnych przybyszy z Bliskiego Wschodu. W 1904 roku o. Rafał został wybrany na biskupa Brooklynu, stając się tym samym pierwszym prawosławnym biskupem wyświęconym na ziemi amerykańskiej. Dzięki aktywnej pracy duszpasterskiej założył ponad trzydzieści parafii w Ameryce. Ceniony hierarcha zmarł w 1915 roku. Został kanonizowany przez Amerykańską Cerkiew Prawosławną w 2000 roku. Jego relikwie znajdują się w antiocheńskiej cerkwi św. Mikołaja Cudotwórcy na Brooklynie.
Bardzo ważną rolę w życiu prawosławnych nowojorczyków pochodzenia rosyjskiego odgrywa sobór metropolitalny Ikony Matki Bożej „Znak” na Manhattanie w jurysdykcji Ruskiej Cerkwi Prawosławnej za Granicą, wyświęcony w 1959 roku. Jest to pięciokondygnacyjny budynek, w którym mieści się również centrum administracyjne synodu arcybiskupów. W cerkwi znajduje się słynna Kursko-Korzenna Ikona Matki Bożej, której historia sięga XIII wieku. W 1767 roku przed ikoną miał miejsce cud uzdrowienia młodzieńca Prochora Masznina, czyli św. Serafina z Sarowa. Na początku XX wieku ikona została wywieziona z monasteru w Kursku w Rosji do Konstantynopola, później do Salonik w Grecji, a następnie do stolicy Serbii, Belgradu. W czasie II wojny światowej ikona trafiła do Wiednia, po czym do Monachium w Niemczech. Po pewnym czasie została przewieziona do Genewy w Szwajcarii. Ostatecznie w 1951 roku Kursko-Korzenna Ikona Matki Bożej przybyła do Stanów Zjednoczonych. Od 1957 roku znajduje się w soborze metropolitalnym w Nowym Jorku. W 1966 roku przed tą ikoną w Seattle w stanie Waszyngton podczas modlitwy zmarł św. Jan (Maksymowicz), arcybiskup Szanghaju i San Francisco. Cudotwórcza Ikona Matki Bożej „Znak” jest szczególnie czczona w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej, Rosji i Australii.
W soborze Ikony Matki Bożej „Znak” w Nowym Jorku przechowywane są liczne relikwie, jak również krzyż św. Serafina z Sarowa z jego grobu oraz szata – riasa św. Jana z Kronsztadu. W budynku metropolitalnym na parterze znajduje się cerkiew św. Sergiusza z Radoneża, gdzie jedną z najbardziej czczonych świętości jest ikona Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych”, przywieziona z Harbinu, czyli ze stolicy chińskiej prowincji Heilongjiang.
Szczególnym miejscem w stanie Nowy Jork jest stauropigialny żeński monaster Nowe Diwiejewo w Nanuet w hrabstwie Rockland, założony w 1949 roku przez ucznia starców z Pustelni Optyńskiej, protoprezbitera Adriana Rymarenko, który w latach 1968-1978 był arcybiskupem Rockland, wikarnym rosyjskiej diecezji wschodnioamerykańskiej i nowojorskiej. Pod jego epitrachelionem w 1928 roku podczas modlitwy zmarł starzec z Optiny św. Nektariusz (Tichonow). Na terenie monasteru znajduje się sobór katedralny Zaśnięcia Najświętszej Bogarodzicy, gdzie przechowywany jest portret św. Serafina z Sarowa, napisany jeszcze za jego życia. Przed tym wizerunkiem w 1903 roku modlono się podczas kanonizacji świętego. Ikona ta została wywieziona po zamknięciu monasteru Zaśnięcia Najświętszej Bogarodzicy w Sarowie w Rosji w 1927 roku do Kijowa. Później trafiła ona do Polski do Łodzi, skąd została przewieziona do soboru katedralnego w Berlinie, a następnie do Ameryki Północnej. Od jesieni 1949 roku ikona przebywa w soborze w Nanuet. W drugiej monasterskiej cerkwi św. Serafina z Sarowa znajduje się Włodzimierska Ikona Matki Bożej z Pustelni Optyńskiej, która była darem starców, św. Anatola i św. Nektariusza, dla Kijowa. W monasterze przechowywane są również dwie ikony Jezusa Chrystusa, należące niegdyś do cara Mikołaja II Romanowa, które były z jego rodziną przed ich męczeńską śmiercią w Jekaterynburgu. W Nanuet znajduje się jeden z największych prawosławnych cmentarzy w Stanach Zjednoczonych.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło, fot. autor
