O istocie modlitwy na przestrzeni wieków powstało wiele traktatów teologicznych i pism ascetycznych autorstwa świętych ojców Cerkwi, a także dzieł systematyzujących te niezwykle wartościowe patrystyczne dziedzictwo. Ukazują one wielowiekową, bogatą tradycję prawosławnej ascezy i praktyki modlitewnej. Zawierają liczne porady, przestrogi i wskazówki dotyczące życia duchowego, będące rezultatem życiowych doświadczeń. Określają również szczególne znaczenie nocnego czuwania.
Modlitwa w nocy wspominana jest w Ewangelii według św. Łukasza: W tym czasie Jezus wyszedł na górę, aby się modlić, i całą noc spędził na modlitwie do Boga (Łk 6,12). Św. ap. Paweł w Drugim Liście do Koryntian pisał, że przebywa: w trudach, nocnych czuwaniach i w postach (2 Kor 6,5); często na czuwaniu, w głodzie i pragnieniu (2 Kor 11,27). Zwyczaj modlenia się w nocy był rozpowszechniony wśród pierwszych chrześcijan. Początkowo zbierali się oni na wspólne czuwania w katakumbach lub w udostępnianych prywatnych domach. W okresie prześladowań wierni uczestniczyli w spotkaniach eucharystycznych w porze nocnej. Pragnęli realizować ewangeliczną naukę o konieczności nieustannej modlitwy. Nie było to dla nich zbyt uciążliwe, gdyż mieli duchową tego potrzebę, jak również sprzyjał temu układ pracy dnia codziennego w strefie klimatów podzwrotnikowych. Ze względu na upały ludzie odpoczywali częściowo w dzień, a późnym wieczorem wykonywali pozostałe obowiązki.
Praktyka nocnych modlitw została przyjęta w monasterach, gdzie codzienne nocne nabożeństwa stały się integralną częścią życia mnichów. Nazywano je czuwaniem (ἀγριπνία), bądź nabożeństwem całonocnym (παννυχίς). Greckie słowo agrypnia oznacza dosłownie bezsenność. Nocne modlitwy wychwalające Boga miały miejsce zarówno w praktyce palestyńskiej, jak również egipskiej, antiocheńskiej i kapadockiej.
Wielu świętych ojców Cerkwi zalecało modlitwę w nocy ze względu na jej szczególne znaczenie. Uznawano ją za jedną z najbardziej skutecznych metod w procesie oczyszczenia i uświęcenia ludzkiej duszy. Św. Cyprian z Kartaginy (III w.) pisał: „Kto w Chrystusie, ten nieustannie w światłości i dlatego nie należy porzucać modlitwy również i w nocy”. Św. Jan Klimak (VI-VII w.) nauczał: „Czuwanie jest strzeżeniem myśli i naprawieniem serca, gdyż czuwające oko oczyszcza umysł. Nadmiar snu otępia duszę, jest sprawcą zapominania, czuwanie natomiast oczyszcza pamięć”. Św. Izaak Syryjczyk (VII-VIII w.) twierdził, że „Każda nocna modlitwa jest bardziej korzystna niż wysiłki ascetyczne w ciągu całego dnia”.
Modlitwa przynosi radość, gdyż jest oddechem duszy, żyjącej z Bogiem i w Bogu, a zarazem stałym wznoszeniem umysłu i serca do Stwórcy. Może się ona wyrażać także w milczeniu przed Bogiem, który doskonale zna głębię ludzkiej myśli. Uczestnictwo w nabożeństwach jest jedną z metod zdobywania łaski Świętego Ducha, co stanowi, zgodnie ze słowami św. Serafina z Sarowa (XVIII-XIX w.), główny cel ludzkiego życia. Specyfika modlitwy w porze nocnej polega na tym, że wszechogarniający spokój i zupełna cisza sprzyjają pobożnym rozmyślaniom, rozmowie z Bogiem. W tym czasie umysł ludzki jest mniej rozproszony, a zatem człowiek jest w stanie skupić się bardziej na słowach modlitwy.
(ciąg dalszy dostępny w wersji drukowanej lub w E-wydaniu Przeglądu Prawosławnego)
Andrzej Charyło
fot. Mariusz Wideryński
